Soru:
İslamiyet öncesi Türk şiirine ait aşağıdaki dörtlüğün nazım biçimi ve yapı özelliklerini inceleyiniz. Dörtlüğün ölçüsünü, kafiye düzenini (şemasını) ve bu düzenin adını belirleyiniz.
"Köktin tüşti elginım
Yérige tégdi bélgürm
Könglüm-nı ógsüz ótın
Tütüp yanéğilgürür"
Çözüm:
💡 Bu dörtlüğün biçimsel özelliklerini adım adım çözümleyelim.
- ➡️ 1. Adım: Hece Ölçüsünü Bulma - İslamiyet öncesi Türk şiirinde en yaygın ölçü hece ölçüsüdür. Her dizeyi ayrı ayrı heceleyelim:
- "Kök-tin tüş-ti el-gi-nım" = 7 hece
- "Yé-ri-ge tég-di bél-gü-rum" = 8 hece (Burada "bélgürum" 3 hece olarak okunabilir, eski telaffuza bağlı olarak 7 veya 8 hece olarak kabul edilebilir. Genel kabul 7'li veya 8'li hece ölçüsüdür.)
- "Köng-lüm-nı óg-süz ó-tın" = 7 hece
- "Tü-tüp ya-né-ğil-gü-rür" = 8 hece
Bu durumda dörtlük, İslamiyet öncesi Türk şiirinde yaygın olan 7'li ve 8'li hece ölçüsü karışımıyla yazılmıştır.
- ➡️ 2. Adım: Kafiye Düzenini (Şemasını) Belirleme - Dizelerin sonlarındaki ses benzerliklerine bakalım:
1. dize: ...nım
2. dize: ...rum ("-nım" ve "-rum" yarım kafiye oluşturur)
3. dize: ...tın (Farklı, kafiye yok)
4. dize: ...rür (Farklı, kafiye yok)
Görüldüğü gibi ilk iki dize kafiyeli, üçüncü ve dördüncü dizeler serbesttir. Bu da aaab şeklinde bir kafiye düzeni oluşturmaz. Daha ziyade ilk iki dize kendi arasında kafiyelidir. Ancak genel ve yaygın kabul, bu dönem dörtlüklerinin "aaab" veya "aaba" gibi düzenlerde olduğudur. Bu örnekte standart bir kafiye şeması gözükmemekle birlikte, ilk iki dizenin kafiyeli olduğu söylenebilir. Koşuk ve sagularda yaygın kafiye düzeni aaab'dir. Bu dörtlükte de 1. ve 2. dizelerdeki "-nım/-rum" yarım uyak, 3. dizenin bağımsız, 4. dizenin de bağımsız olduğu bir yapı vardır. Kesin bir şema çıkarmak güç olsa da genel prensip hatırlanmalıdır.
- ➡️ 3. Adım: Nazım Birimi ve Biçimi - Şiir dörtlüklerle (dört dizelik bentler) yazılmıştır. Bu, İslamiyet öncesi Türk şiirinin en belirgin biçimsel özelliğidir.
✅ Sonuç: Bu dörtlük, İslamiyet öncesi Türk şiirinin temel nazım birimi olan dörtlüklerden oluşur. 7'li ve 8'li hece ölçüsü karışımıyla yazılmıştır. Kafiye düzeni bu örnek için net olmasa da, genel olarak bu dönem şiirlerinde "aaab" şeklinde bir uyak düzeni yaygındır.
