🧪 2026 TYT Kimya: Yer Değiştirme Tepkimeleri
Yer değiştirme tepkimeleri, kimyasal reaksiyonlarda bir atomun veya atom grubunun, bir bileşikteki başka bir atom veya atom grubuyla yer değiştirmesi olayıdır. Bu tepkimeler, metallerin aktifliklerine göre gerçekleşir.
- ⚛️ Tek Yer Değiştirme: Bir elementin, bir bileşikteki başka bir elementi yerinden etmesiyle oluşur. Örneğin:
$Zn(k) + CuSO_4(suda) \rightarrow ZnSO_4(suda) + Cu(k)$
- ⚛️ Çift Yer Değiştirme: İki farklı bileşiğin katyon ve anyonlarının yer değiştirmesiyle oluşur. Genellikle çökelme veya nötrleşme tepkimelerinde görülür. Örneğin:
$AgNO_3(suda) + NaCl(suda) \rightarrow AgCl(k) + NaNO_3(suda)$
🔥 Aktiflik Sırası Nedir?
Aktiflik sırası, metallerin veya ametallerin başka bir maddeyle reaksiyona girme eğilimini gösteren bir sıralamadır. Metaller için aktiflik, elektron verme (yükseltgenme) eğilimi ile ilgilidir. Aktif metaller, daha pasif metalleri bileşiklerinden ayırabilir.
🥇 Metallerin Aktiflik Sırası
Metalleri aktifliklerine göre sıralamak için çeşitli yöntemler kullanılır. En yaygın yöntemlerden biri, metallerin asitlerle veya suyla olan tepkimelerini incelemektir. Aktif metaller, asitlerle daha hızlı tepkime verir ve hidrojen gazı açığa çıkarırlar.
- 🔑 Genel Kural: Metallerin aktiflik sırası genellikle şu şekildedir:
$K > Na > Ca > Mg > Al > Zn > Fe > Pb > H > Cu > Hg > Ag > Pt > Au$
- 🔑 Açıklama: Bu sıralamada potasyum (K) en aktif metaldir, altın (Au) ise en pasif metaldir. Hidrojen (H), metallerin asitlerle olan tepkimelerini değerlendirmede referans noktası olarak kullanılır.
🧪 Aktiflik Sırasının Önemi
Aktiflik sırası, yer değiştirme tepkimelerinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini tahmin etmede kullanılır. Bir metal, aktiflik sırasında kendisinden daha aşağıda bulunan bir metalin iyonlarını çözeltiden ayırabilir.
- 💡 Örnek: Çinko (Zn), bakırdan (Cu) daha aktif olduğu için, çinko metali bakır sülfat ($CuSO_4$) çözeltisine batırıldığında, çinko iyonları çözeltiye geçer ve bakır metali çökelir.
- 💡 Denklem: $Zn(k) + CuSO_4(suda) \rightarrow ZnSO_4(suda) + Cu(k)$
🤔 TYT'de Karşılaşabileceğiniz Sorular
TYT kimya sınavında, yer değiştirme tepkimeleri ve aktiflik sırası ile ilgili aşağıdaki gibi sorularla karşılaşabilirsiniz:
- Aşağıdaki metallerden hangisi hidroklorik asit (HCl) ile tepkimeye girerek hidrojen gazı açığa çıkarır?
a) Bakır (Cu)
b) Gümüş (Ag)
c) Altın (Au)
d) Demir (Fe)
e) Platin (Pt)
- $X(k) + YCl_2(suda) \rightarrow XCl_2(suda) + Y(k)$ tepkimesi gerçekleştiğine göre, X ve Y metallerinin aktiflikleri arasındaki ilişki nedir?
Bu tür soruları çözmek için metallerin aktiflik sırasını iyi bilmek ve yer değiştirme tepkimelerinin prensiplerini anlamak önemlidir.
