Ülkemizin yeryüzü şekillerini tanımak, tarihini, ekonomisini ve insanların yaşam tarzını anlamamıza yardımcı olur. Türkiye'nin fiziki haritasına baktığımızda dört ana yeryüzü şeklini görürüz: Dağlar, Ovalar, Platolar ve Akarsular.
Dağlar, Türkiye'nin yeryüzü şekillerinde en fazla yer kaplayan unsurlardandır. Ülkemizdeki dağların büyük bir kısmı Alp-Himalaya dağ oluşum kuşağı üzerinde yer alır. Genel olarak doğu-batı yönünde uzanırlar.
Ovalar, akarsuların taşıdığı alüvyonlarla (toprak ve mil) doldurulmuş, deniz seviyesine yakın, düz veya hafif engebeli geniş düzlüklerdir. Ovalar verimli tarım arazileri oldukları için nüfusun yoğun olduğu yerlerdir.
Platolar, akarsular tarafından derince yarılmış, çevresine göre yüksekte kalmış geniş düzlüklerdir. Türkiye, platolar bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Platolar hayvancılık ve tahıl tarımı için önemlidir. Ayrıca yaz aylarında serinlemek amacıyla "yaylacılık" faaliyeti yapılır.
Türkiye'deki akarsular genellikle kısa boylu, hızlı akışlı ve rejimi düzensizdir (akımı mevsimlere göre değişir). Akarsularımız enerji üretimi (HES), tarımda sulama, içme suyu ve turizm açısından büyük öneme sahiptir.
Özetle: Türkiye, dağları, verimli ovaları, yaylaları ve akarsularıyla çok çeşitli ve zengin bir fiziki yapıya sahiptir. Bu çeşitlilik, ülkemizin iklimini, bitki örtüsünü, ekonomik faaliyetlerini ve yerleşme biçimlerini doğrudan etkilemektedir.
Soru 1: Bir grup öğrenci, Türkiye'nin fiziki haritası üzerinde bazı yeryüzü şekillerini incelemektedir. Öğrenciler, haritada yüksek ve engebeli, genellikle tarım ve yerleşim için elverişli olmayan, akarsular tarafından derin bir şekilde parçalanmış alanları gözlemliyorlar. Bu öğrencilerin haritada inceledikleri yeryüzü şekli aşağıdakilerden hangisidir?
a) Ova b) Plato c) Dağ d) Delta
Cevap: b) Plato
Çözüm: Platolar, akarsular tarafından derince yarılmış, çevresine göre yüksek, geniş düzlüklerdir. Tarım ve yerleşim için genellikle ovalar kadar elverişli değillerdir. Bu tanım, plato özelliklerini karşılamaktadır.
Soru 2: Türkiye'deki akarsuların genel özellikleri ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?
a) Akarsularımızın tamamı sadece Türkiye sınırları içinde doğar ve denize ulaşır.
b) Akarsularımızın boyları genellikle uzun, havzaları ise geniştir.
c) Akarsularımızın rejimleri düzensizdir ve debileri mevsimlere göre değişiklik gösterir.
d) Akarsularımızın büyük bir kısmı hidroelektrik enerji üretimine uygun değildir.
Cevap: c) Akarsularımızın rejimleri düzensizdir ve debileri mevsimlere göre değişiklik gösterir.
Çözüm: Türkiye'de karasal iklimin hakim olması ve yağış rejiminin düzensizliği nedeniyle akarsuların rejimleri de düzensizdir. Debileri (akım miktarları) ilkbaharda kar erimeleriyle artarken, yaz aylarında azalır.
Soru 3: Haritada işaretlenmiş bir bölge için şu bilgiler veriliyor: "Bu bölge, çevresine göre alçakta kalan, verimli tarım topraklarına sahip, geniş düzlüklerden oluşmaktadır. Aynı zamanda birçok akarsu bu bölgeden geçmekte ve nüfusun yoğun olduğu yerleşim merkezlerini barındırmaktadır." Bu bilgilerde bahsedilen fiziki özellik ve aşağıda verilen örneklerden hangisi doğru eşleştirilmiştir?
a) Dağ - Ağrı Dağı
b) Ova - Konya Ovası
c) Plato - Obruk Platosu
d) Vadi - Munzur Vadisi
Cevap: b) Ova - Konya Ovası
Çözüm: Verilen tanım (çevresine göre alçak, verimli, geniş düzlük, yoğun nüfus) bir ovayı tanımlamaktadır. Konya Ovası, Türkiye'nin en büyük ovalarından biri olup tarım ve yerleşim için oldukça elverişlidir. Diğer seçeneklerdeki yeryüzü şekilleri (dağ, plato, vadi) verilen tanıma uymamaktadır.
