Yapım ekleri, bir kelimenin anlamını değiştirerek yeni bir kelime türeten eklerdir. Bu ekler, kelimelere gelerek onları isim, sıfat, fiil gibi farklı türlere dönüştürebilir veya anlamlarını değiştirebilir.
Örneğin, "göz" kelimesi tek başınayken bir organımızı ifade eder. Ama bu kelimeye "-lük" yapım eki getirdiğimizde "gözlük" adında yepyeni bir kelime türetmiş oluruz. Gördüğün gibi, "göz" ile "gözlük" aynı şeyi ifade etmiyor. İşte bu değişikliği sağlayan ek, yapım ekidir.
Yapım ekleri, geldikleri kelimenin türüne göre dört gruba ayrılır:
Yapım ekleri ile çekim ekleri birbirine karıştırılmamalıdır.
Bir kelimede hem yapım eki hem de çekim eki bulunabilir. Bu durumda önce yapım eki, sonra çekim eki gelir. Örneğin: "
Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, yapım eki alarak yeni bir anlam kazanmıştır?
a) Bugün çok güzel bir kitap okudum.
b) Bu konuyu dün derste işlemiştik.
c) Gözlüğünü nereye bıraktığını hatırlamıyor.
d) Çiçekleri her sabah düzenli olarak suluyor.
Cevap: c) Gözlüğünü nereye bıraktığını hatırlamıyor.
Çözüm: "Göz" ismine "-lük" yapım eki getirilerek "gözlük" adı türetilmiştir. Bu, yeni bir varlığın adı olduğu için yapım ekidir.
Soru 2: "Bu balıkçı, her sabah erkenden denize açılıyor." cümlesindeki "balıkçı" sözcüğü ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a) Hem yapım eki hem çekim eki almıştır.
b) Sadece çekim eki almıştır.
c) "Balık" sözcüğüne "-çı" eki getirilerek meslek adı türetilmiştir.
d) Kök halinde bir fiildir.
Cevap: c) "Balık" sözcüğüne "-çı" eki getirilerek meslek adı türetilmiştir.
Çözüm: "Balık" ismine gelen "-çı" eki, onu bir meslek adına dönüştürdüğü için yapım ekidir.
Soru 3: "Yaşlı adam, gençlere bilgece tavsiyelerde bulundu." cümlesindeki "bilgece" sözcüğünün türetilişi hangi seçenekte doğru verilmiştir?
a) Bilgi + -ce → Bilgi sözcüğüne durum eki gelmiştir.
b) Bilge + -ce → Bir isme gelen "-ce" eki, onu durum zarfı yapmıştır.
c) Bil- + -ge → Fiilden isim yapım eki kullanılmıştır.
d) Bilge + -ce → İsimden isim yapım eki kullanılmıştır.
Cevap: b) Bilge + -ce → Bir isme gelen "-ce" eki, onu durum zarfı yapmıştır.
Çözüm: "Bilge" ismine gelen "-ce" eki, bu sözcüğün "nasıl?" sorusuna cevap verecek şekilde (bilge bir şekilde) zarf yapmıştır. Bu, isimden zarf yapan bir yapım ekidir.
Soru 4: "Bu sözlük, İngilizce öğrenenler için çok faydalı." cümlesindeki "sözlük" sözcüğü ile aşağıdakilerden hangisi aynı yapım ekiyle türetilmiştir?
a) evler
b) kitapçı
c) gözlük
d) defteri
Cevap: c) gözlük
Çözüm: "Sözlük" sözcüğü "söz" ismine, "gözlük" sözcüğü ise "göz" ismine "-lük" yapım eki getirilerek türetilmiştir. Her ikisi de yeni bir varlığın adı olmuştur.
