9. Sınıf Tarih: İslamiyet Öncesi Türk Devletleri
🏹 9. Sınıf Tarih: İslamiyet Öncesi Türk Devletleri
Merhaba! Bu ders notumuzda, Türk tarihinin şanlı başlangıcını oluşturan ve Orta Asya'da hüküm sürmüş üç büyük devleti inceleyeceğiz: Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar. Bu devletler, hem askeri başarıları hem de kültürel miraslarıyla tarihimizin temel taşlarını oluşturur. Hazırsanız, tarih yolculuğumuza başlayalım!
📜 Neden Bu Devletleri Öğrenmeliyiz?
İslamiyet öncesi Türk devletlerini öğrenmek, Türklerin devlet yönetimi, sosyal hayat, inanç sistemleri ve dünya tarihine etkilerini anlamamızı sağlar. Ayrıca, bugünkü Türk kültürünün köklerini bu dönemde görebiliriz.
🗺️ Coğrafi Sahne: Orta Asya Bozkırları
Bu devletlerin hepsi, geniş bozkırlar, dağlar ve nehirlerden oluşan Orta Asya'da kurulmuştur. Bu coğrafya, onların göçebe yaşam tarzı ve savaşçı özellikler kazanmasında etkili olmuştur.
1. Büyük Hun İmparatorluğu (MÖ 220 - MS 216)
Kurucusu: Teoman (Tou-man)
En Ünlü Hükümdarı: Mete Han (MÖ 209-174)
🎯 Hunların Önemli Özellikleri:
- 🏹 İlk Türk Devleti olarak kabul edilirler.
- 👑 Mete Han, onluk sistem adı verilen ilk düzenli Türk ordusunu kurdu. (Ordu, 10, 100, 1000, 10000 şeklinde onarlı gruplara ayrılırdı.)
- 🌍 Çinliler, Hun akınlarından korunmak için ünlü Çin Seddi'ni inşa etmiştir.
- 🤝 Çin ile mücadele etmiş, aynı zamanda ticari ilişkiler (İpek Yolu) kurmuşlardır.
- ⚖️ Veraset Sistemi (Kut Anlayışı): Ülke, hanedanın ortak malı sayılırdı. Bu durum taht kavgalarına ve bölünmelere yol açmıştır.
2. Göktürk Devleti (552 - 659) / II. Göktürk (Kutluk) Devleti (682 - 742)
Kurucusu: Bumin Kağan
En Önemli Hükümdarları: Bumin Kağan, Mukan Kağan, Bilge Kağan, Kültigin, Vezir Tonyukuk
🌄 Göktürklerin Önemli Özellikleri:
- 🇹🇷 "Türk" adını ilk kez resmi devlet adı olarak kullanan devlettir.
- 📜 Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtları (Göktürk Kitabeleri) bu dönemden kalmıştır.
- Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmişlerdir.
- Türk hitabet sanatının ve tarihinin şaheseridir. Devlet ve halk için nasihatler içerir.
- 🦁 Güçlü bir ordu ve devlet teşkilatı kurdular.
- ☀️ Gök Tanrı inancına sahiptiler. Ölümden sonraki hayata (ahiret) inanırlardı.
- ⚔️ Çin ile çok şiddetli mücadeleler yaşadılar. Zaman zaman Çin egemenliğine girip (I. Göktürk'ten sonra), sonra tekrar bağımsızlık kazandılar (Kutluk Devleti).
3. Uygur Devleti (744 - 840)
Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan
Başkent: Karabalgasun (Ordu-Balık)
🏛️ Uygurların Önemli Özellikleri:
- 🚜 Göçebe hayattan yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Tarım, ticaret ve sanatta geliştiler.
- 🏘️ Şehirler kurdular, kalıcı mimari eserler (tapınak, saray) yaptılar.
- 🖋️ Kendi alfabeleri olan Uygur Alfabesi'ni kullandılar. Kağıt ve matbaayı kullanarak kitap kültürünü geliştirdiler.
- ☸️ Maniheizm dinini benimsediler. Bu din et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için, Uygurların savaşçılık özelliği zayıfladı.
- 🎨 Yerleşik hayatla birlikte minyatür sanatı, müzik ve tiyatro gibi sanat dalları gelişti.
- 📚 Çok sayıda kitap çevirisi yaptılar, kütüphaneler kurdular.
- 💥 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldılar. Yıkıldıktan sonra gruplar halinde göç ederek gittikleri yerlerde (Çin'in Turfan ve Kansu bölgeleri) yeni devletler kurdular ve kültürlerini yaşattılar.
📊 Karşılaştırmalı Tablo: Özet
Hunlar: İlk devlet, Mete Han, Onlu Sistem, Çin Seddi.
Göktürkler: Türk adını kullanan ilk devlet, Orhun Yazıtları, Gök Tanrı inancı.
Uygurlar: Yerleşik hayata geçiş, şehircilik, Uygur Alfabesi, Maniheizm.
💡 Sonuç ve Miras
İslamiyet öncesi Türk devletleri, disiplinli orduları, güçlü devlet teşkilatları, adaletli yönetim anlayışları (Töre) ve zengin kültürleriyle tarihte silinmez izler bırakmışlardır. Göktürklerden kalan Orhun Yazıtları, Uygurlardan kalan şehir kalıntıları ve yazılı eserler, bu köklü geçmişimizin en önemli kanıtlarıdır. Bu devletlerin mirası, sonraki Türk devletlerinin temelini oluşturmuştur.
🔍 Çalışma Tavsiyesi: Bu konuyu çalışırken harita üzerinde devletlerin kurulduğu bölgeleri inceleyin. Hun, Göktürk ve Uygur hükümdarlarının isimlerini ve yaptıklarını karşılaştırarak öğrenin. Orhun Yazıtları'ndan birkaç cümle okuyarak o dönemin düşünce yapısını anlamaya çalışın.
