Büyük ünlü uyumuna uymayan ekler (-ken, -yor, -ki)

Question

Bu eklerin neden uyuma uymadığını tam olarak anlayamadım. Özellikle "-yor" eki kullanırken hangi kelimelerde nasıl davranacağımı karıştırıyorum. Bu kuralları kolayca hatırlamanın bir yolu var mı?

Answer 1

📘 Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler

Türkçede kelimelere eklenen bazı ekler, büyük ünlü uyumu kuralına uymaz. Bu ekler, eklendikleri kelimenin ünlüsüne göre değişmez ve her zaman aynı şekilde yazılırlar. Bu durum, dilimizdeki istisnalardan biridir.

🎯 Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa, diğer hecelerde de kalın ünlüler bulunmalıdır. Eğer ilk hecede ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, sonraki hecelerde de ince ünlüler olmalıdır. Örneğin:

• ✅ "kapı" → "kapılar" (kalın-kalın)
• ✅ "ev" → "evler" (ince-ince)

🚫 Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler

Bazı ekler, eklendikleri kelimenin ünlüsüne göre değişmez ve her zaman aynı şekilde kalır. İşte bu eklerden en yaygın olanları:

• -yor (Şimdiki zaman eki) 🕒
  Bu ek, eklendiği fiilin ünlüsüne göre değişmez. Her zaman "-yor" şeklinde yazılır.
  Örnekler:
  
  • ✅ "gel-i-yor" (gelmek)
  • ✅ "bak-ı-yor" (bakmak)
  • ✅ "gül-ü-yor" (gülmek)
  • ✅ "oku-u-yor" (okumak)

  Not: "-yor" eki, kendinden önceki ünlüyü daraltır veya düşürür. Bu nedenle "geliyor", "bakıyor" gibi yazılır.

• -ken (Zarf-fiil eki) ⏳
  Bu ek, fiillere gelerek "o sırada" anlamı katar ve büyük ünlü uyumuna uymaz.
  Örnekler:
  
  • ✅ "gel-ir-ken"
  • ✅ "çalış-ır-ken"
  • ✅ "koş-ar-ken"
  • ✅ "gül-er-ken"
• -ki (İlgi ve işaret zamiri eki) 📍
  Bu ek, isim soylu kelimelere eklenerek aitlik veya işaret anlamı katar. Büyük ünlü uyumuna uymaz.
  Örnekler:
  
  • ✅ "senin-ki" (aitlik)
  • ✅ "akşam-ki" (zaman bildiren)
  • ✅ "duvarda-ki" (yer bildiren)

💡 Diğer Önemli İstisnalar

Yukarıdaki eklerin yanı sıra, aşağıdaki ekler de büyük ünlü uyumuna uymaz:

• -leyin (Zaman bildiren ek): "sabah-leyin", "akşam-leyin"
• -imtırak (Renk isimlerine gelen ek): "mavi-mtırak", "yeşil-imtırak"
• -daş (İsimden isim yapan ek): "vatan-daş", "meslek-taş"

📌 Özet

• ✅ Büyük ünlü uyumu, Türkçenin temel kurallarındandır.
• 🚫 Ancak -yor, -ken, -ki ekleri bu kurala uymaz.
• 📝 Bu ekler, eklendikleri kelimenin ünlüsüne göre değişmez ve her zaman aynı şekilde yazılır.
• 🧠 Bu istisnaları bilmek, yazım kurallarını doğru uygulamamıza yardımcı olur.