Davranışçı Kuramlar: Klasik ve Edimsel Koşullanma
🧠 Davranışçı Kuramlar: Klasik ve Edimsel Koşullanma
Davranışçılık (Behaviorism), psikolojide 20. yüzyılın başlarında etkili olmuş, gözlemlenebilir ve ölçülebilir davranışları inceleyen bir yaklaşımdır. Zihinsel süreçlerden çok, dış uyaranlar ve bu uyaranlara verilen tepkiler arasındaki ilişkiyi araştırır. Bu ders notunda, davranışçılığın iki temel dayanağı olan Klasik Koşullanma ve Edimsel (Operant) Koşullanma kuramlarını detaylıca inceleyeceğiz.
📜 Davranışçılığın Temel İlkeleri
- 🎯 Odak Noktası: Gözlemlenebilir ve ölçülebilir davranışlar.
- ⚙️ Öğrenme Mekanizması: Çevresel uyaranlar (stimulus) ile organizmanın tepkileri (response) arasında kurulan bağlar.
- 🧪 Yöntem: Deneysel, nesnel ve bilimsel gözlem.
- 🧠 Zihinsel Süreçlere Bakış: "Kara kutu" (black box) olarak görülür, doğrudan incelenmez.
🔔 Klasik Koşullanma (Ivan Pavlov)
📖 Temel Kavramlar
Rus fizyolog Ivan Pavlov, köpekler üzerinde yaptığı sindirim deneyleri sırasında bu öğrenme türünü keşfetti. Organizma, iki uyaran arasında otomatik bir bağ kurmayı öğrenir.
- Nötr Uyaran (Neutral Stimulus - NS): Başlangıçta koşulsuz tepkiye neden olmayan uyaran. (Örn: Zil sesi)
- Koşulsuz Uyaran (Unconditioned Stimulus - US): Doğal ve otomatik bir tepkiyi tetikleyen uyaran. (Örn: Et)
- Koşulsuz Tepki (Unconditioned Response - UR): Koşulsuz uyarana verilen doğal ve refleksif tepki. (Örn: Salya salgılama)
- Koşullu Uyaran (Conditioned Stimulus - CS): Koşullanma sonucu tepkiyi tetikleyen hale gelen, önceden nötr olan uyaran. (Örn: Zil sesi)
- Koşullu Tepki (Conditioned Response - CR): Koşullu uyarana verilen öğrenilmiş tepki. (Örn: Zil sesine salya salgılama)
📌 Süreç: NS (zil) ile US (et) defalarca eşleştirilir. Sonunda, NS tek başına (artık CS olmuştur) benzer bir tepki (CR) oluşturur.
🎯 Edimsel (Operant) Koşullanma (B.F. Skinner)
📖 Temel Kavramlar
B.F. Skinner, davranışın sonuçları tarafından şekillendirildiğini öne sürdü. Organizma, bir davranışı yapmanın getirisi (pekiştirme) veya bedeli (ceza) olduğunu öğrenir.
- Edimsel Davranış (Operant Behavior): Çevreyi etkileyen ve sonuçları tarafından kontrol edilen aktif davranışlar.
- Pekiştirme (Reinforcement): Bir davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını arttıran süreç.
- Olumlu Pekiştirme: Davranışa hoş bir uyaran eklenir. (Örn: Ödevini yapana çikolata vermek)
- Olumsuz Pekiştirme: Davranışla hoş olmayan bir uyaran ortadan kaldırılır. (Örn: Emniyet kemeri takınca bip sesinin kesilmesi)
- Cezalandırma (Punishment): Bir davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını azaltan süreç.
- Olumlu Ceza (Type I): Davranışa hoş olmayan bir uyaran eklenir. (Örn: Geç kalana ek görev vermek)
- Olumsuz Ceza (Type II): Davranışla hoş bir uyaran ortadan kaldırılır. (Örn: Kavga edenin tabletini elinden almak)
🔄 İki Kuramın Karşılaştırılması
Klasik Koşullanma: Refleksif, istemsiz tepkilerle (korku, salya, göz kırpma) ilgilenir. Organizma pasif bir alıcıdır. Öğrenme, uyaranlar arasında bağ kurmaktır.
Edimsel Koşullanma: İstemli, aktif davranışlarla (bir düğmeye basmak, ödev yapmak) ilgilenir. Organizma aktif bir faildir. Öğrenme, davranış ve sonuçları arasında bağ kurmaktır.
💡 Gerçek Hayat ve Eğitimdeki Uygulamaları
- 🧑🏫 Eğitimde: Ödül sistemleri (yıldız, puan), sınav kaygısının oluşumu (klasik), proje notu ile ödev yapma sıklığının artması (edimsel).
- 🏥 Terapide: Fobilerin tedavisinde sistematik duyarsızlaştırma (klasik), token ekonomi (edimsel).
- 📺 Reklamcılıkta: Ürünle mutlu insan/cezbedici müzik eşleştirmesi (klasik), kampanyalarla satın alma davranışını pekiştirme (edimsel).
- 🐕 Hayvan Eğitiminde: Temel itaat eğitimlerinin çoğu edimsel koşullanma ilkelerine dayanır.
✅ Sonuç
Davranışçı kuramlar, öğrenmenin nasıl mekanik ve gözlemlenebilir temeller üzerine kurulduğunu göstermiştir. Klasik koşullanma daha çok duygusal ve otomatik tepkilerimizin, edimsel koşullanma ise kasıtlı ve amaçlı davranışlarımızın nasıl şekillendiğini açıklar. Bu iki temel süreç, psikolojiden eğitime, pazarlamadan kişisel gelişime kadar pek çok alanda uygulama bulmaktadır.
