DEHB: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu
🧠 DEHB: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan dikkatsizlik, aşırı hareketlilik (hiperaktivite) ve dürtüsellik belirtileriyle karakterize nörogelişimsel bir bozukluktur. Bir "çocukluk hastalığı" olarak bilinse de, sıklıkla ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde de etkileri devam eder.
📊 DEHB'nin Üç Temel Belirti Kümesi
DEHB belirtileri üç ana alanda kendini gösterir. Bireylerde bu belirtilerin hepsi bir arada olabileceği gibi, sadece bir veya iki alanda baskın belirtiler de görülebilir.
1. 🔍 Dikkatsizlik Belirtileri
- Detaylara dikkat etmekte zorlanma, sık sık hata yapma
- Odaklanmayı sürdürmekte, özellikle uzun süreli görevlerde güçlük
- Dinlemiyormuş gibi görünme
- Talimatları takip edememe, işleri yarıda bırakma
- Organizasyon sorunları (dağınıklık, zamanı yönetememe)
- Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınma
- Eşyaları sık sık kaybetme (anahtar, kalem, cüzdan vb.)
- Günlük aktivitelerde unutkanlık
2. ⚡ Hiperaktivite Belirtileri
- Oturduğu yerde kıpırdanma, elleri ayakları oynatma
- Uzun süre oturamama (sınıf, ofis, restoran gibi yerlerde)
- Uygunsuz yer ve zamanlarda koşuşturma, tırmanma
- Sessizce bir şeyle meşgul olmakta zorlanma
- Sürekli "motor takılmış gibi" hareket halinde olma
- Çok konuşma
3. 🎯 Dürtüsellik Belirtileri
- Soru tamamlanmadan cevabını yapıştırma
- Sırasını beklemekte güçlük çekme
- Başkalarının sözünü kesme veya işine burnunu sokma
- Sonuçlarını düşünmeden ani, riskli kararlar alma
🧬 Nedenleri ve Beyin Temelleri
DEHB'nin tek bir nedeni yoktur. Genetik yatkınlık en güçlü faktördür (kalıtım oranı ~%74). Beyin görüntüleme çalışmaları, özellikle frontal lob, bazal ganglionlar ve serebellum gibi dikkat, yürütücü işlevler ve davranış inhibisyonundan sorumlu bölgelerde yapısal ve işlevsel farklılıklar olduğunu göstermektedir. Nörotransmitter sistemlerden, özellikle dopamin ve norepinefrin düzeylerindeki dengesizlikler de önemli bir rol oynar.
🩺 Tanı ve Tedavi Yaklaşımları
DEHB tanısı, çocuk psikiyatristi veya yetişkin psikiyatristi tarafından konulur. Tanı koymak için belirtilerin;
- 7 yaşından önce başlamış olması,
- En az iki farklı ortamda (ev, okul/iş) görülmesi,
- Kişinin işlevselliğini (akademik, sosyal, mesleki) belirgin şekilde bozması,
- Başka bir psikiyatrik veya tıbbi durumla daha iyi açıklanamaması gerekir.
💊 Tedavi Seçenekleri
DEHB tedavisi çok yönlü (multimodal) bir yaklaşım gerektirir:
- İlaç Tedavisi: Stimülan (metilfenidat, amfetamin türevleri) ve stimülan olmayan (atomoksetin) ilaçlar, beyindeki nörotransmitter dengesini düzenleyerek temel belirtileri büyük ölçüde azaltabilir.
- Psikoeğitim: Bireye ve ailesine DEHB'yi öğretmek, baş etme stratejileri geliştirmek.
- Davranışçı Terapiler: Ödül sistemleri, zaman yönetimi, organizasyon becerileri üzerine çalışmalar.
- Beceri Eğitimleri: Sosyal beceri, öfke kontrolü, akademik destek programları.
- Aile Danışmanlığı: Aile içi iletişimi güçlendirmek ve tutumları yapılandırmak.
🌟 DEHB ile İlgili Doğru Bilinen Yanlışlar
- ❌ "DEHB, fazla şeker yemekten veya kötü ebeveynlikten olur." → DOĞRU DEĞİL. Biyolojik temelli bir bozukluktur, ancak çevresel faktörler belirtilerin şiddetini etkileyebilir.
- ❌ "Sadece çocuklarda görülür, büyüyünce geçer." → DOĞRU DEĞİL. Belirtiler şekil değiştirebilir (hiperaktivite azalır, iç huzursuzluğa dönüşebilir) ancak dikkat ve dürtü kontrolü sorunları yetişkinlikte de sıklıkla devam eder.
- ❌ "DEHB'li bireyler yeterince zeki değildir." → KESİNLİKLE YANLIŞ. Zeka düzeyi ile direkt bir ilişkisi yoktur. DEHB'li pek çok parlak ve yaratıcı birey vardır.
- ❌ "İlaçlar bağımlılık yapar ve kişiliği değiştirir." → DOĞRU DEĞİL. Doktor kontrolünde kullanılan ilaçlar bağımlılık riskini artırmaz, aksine dürtüselliği azaltarak riski düşürür. Kişiliği değil, dikkat ve dürtü kontrolünü düzenler.
DEHB, doğru anlaşıldığında, tanındığında ve kapsamlı bir şekilde ele alındığında yönetilebilir bir durumdur. Erken müdahale, bireyin potansiyelini ortaya çıkarması, akademik ve sosyal hayatında başarılı olması için en önemli anahtardır.
