🏛️ İlk Türk İslam Devletleri Kültür ve Medeniyeti
Bu ders notunda, Türklerin İslamiyet'i kabul etmelerinden sonra kurdukları ilk devletlerin (Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklu Devleti vb.) kültür ve medeniyet anlayışını inceleyeceğiz. Bu dönem, Türk kültürü ile İslam medeniyetinin kaynaşarak yeni bir sentez oluşturduğu önemli bir evredir.
👑 Devlet Yönetimi
- 🗺️ Ülke Yönetimi: Eski Türk geleneklerinden gelen "Ülke, hanedanın ortak malıdır" anlayışı devam etmiştir. Bu durum, taht kavgalarına ve devletin bölünmesine yol açan en önemli etkenlerden biri olmuştur.
- 🧔 Hükümdar Unvanları: Hükümdarlar; Han, Hakan, Sultan, İlig gibi Türkçe unvanların yanı sıra İslami unvanlar da (Emir, Sultan) kullanmaya başlamışlardır.
- ⚖️ Hükümdarlık Alametleri: Taht, taç, hutbe okutmak, sikke (para) bastırmak, tuğra, çetr (saltanat şemsiyesi) ve nevbet (davul) gibi unsurlar hükümdarlık sembolleri olmuştur.
- 💼 Devlet Görevlileri:
- Vezir: Hükümdardan sonra gelen en yetkili devlet adamı.
- Hacip: Hükümdar ile divan (hükümet) ve halk arasındaki ilişkileri düzenleyen görevli.
- Şıhne: Askeri ve idari vali.
- Amid: Sivil vali.
- Arız: Ordunun maaş, techizat ve iaşesinden sorumlu kişi.
⚔️ Ordu Teşkilatı
- 🏹 Türk ordusunun temelini, Gulam Sistemi (Kölemen Ordusu) oluşturuyordu. Savaşlarda esir alınan veya satın alınan gençler, özel olarak yetiştirilir ve orduya kazandırılırdı.
- 👨👩👧👦 Yardımcı Kuvvetler: Devlete bağlı Türk boylarından gelen askerler.
- 💰 Ücretli Askerler: Geçimini sağlamak için savaşan paralı askerler.
- 🤝 Gönüllüler: Dini duygularla savaşa katılan gönüllü Müslümanlar.
📚 Dil, Edebiyat ve Bilim
- 📖 Resmi Dil: Karahanlılar döneminde resmi dil ve halkın konuştuğu dil Türkçe idi. Gazneliler ve Selçuklularda ise edebiyat ve bilim dili Arapça, saray ve ordu dili Farsça, halk ise Türkçe konuşuyordu.
- 🖋️ İlk Eserler: Bu dönemde Türk-İslam edebiyatının ilk önemli eserleri verilmiştir.
- Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) - Yusuf Has Hacip: İlk İslami Türk eseri ve siyasetnamedir.
- Divan-ı Lügati't-Türk (Türk Dillerinin Sözlüğü) - Kaşgarlı Mahmut: Türkçenin ilk sözlüğü ve ansiklopedisidir.
- Atabetü'l-Hakayık (Hakikatlerin Eşiği) - Edip Ahmet Yükneki: Ahlak ve öğüt kitabıdır.
- Divan-ı Hikmet - Ahmet Yesevi: Tasavvufi halk edebiyatının ilk örneğidir.
- 🔬 Bilim: Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah döneminde Ömer Hayyam başkanlığında bir astronomi heyeti kuruldu ve "Celali Takvimi" hazırlandı. Nizamiye Medreseleri (Bağdat, 1066) ilk önemli resmi eğitim kurumlarıdır.
🏦 Sosyal ve Ekonomik Hayat
- 👥 Sosyal Yapı: Göçebeler (konar-göçerler) ve yerleşik halk (şehirliler, köylüler) olmak üzere iki ana grup vardı.
- 🏘️ Şehirleşme: Ticaret yolları üzerinde kervansaraylar inşa edilmiş, şehirler büyümüş ve ticaret canlanmıştır.
- 💸 Ekonomi: Tarım, hayvancılık, ticaret ve zanaatkarlık başlıca geçim kaynaklarıydı. Dokumacılık, çinicilik ve maden işlemeciliği gelişmişti.
🕌 Sanat ve Mimari
- 🕋 Türk-İslam sanatının temelleri bu dönemde atılmıştır.
- 🏛️ Mimari Eserler:
- Kervansaraylar: Ticaret yolları üzerinde konaklama ve güvenlik amaçlı yapılar.
- Medreseler: Yüksek öğretim kurumları (Nizamiye Medreseleri).
- Camiler: Ulu Cami (Cami-i Kebir) plan tipi yaygındı.
- Türbeler: Kümbet adı verilen anıt mezarlar (örneğin, Sultan Sencer Türbesi).
- 🎨 Süsleme Sanatları: Bitkisel (rumi, palmet), geometrik (geçmeler) ve yazı (hat) sanatları yoğun olarak kullanılmıştır. İnsan ve hayvan figürlerinin kullanımı azalmıştır.
💡 Özetle: İlk Türk İslam devletleri, Türk devlet geleneği, yaşam tarzı ve sanat anlayışı ile İslam dininin, Arap ve Fars kültürlerinin harmanlandığı, yepyeni ve zengin bir kültür ve medeniyet sentezi oluşturmuştur. Bu sentez, sonraki tüm Türk-İslam devletlerinin temelini atmıştır.
