Islahat Fermanı (1856)
Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu'nda 18 Şubat 1856 tarihinde Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilen bir yenilik ve reform belgesidir. Temel amacı, Osmanlı tebaası içindeki Müslüman olmayan halka (gayrimüslimlere) geniş haklar tanıyarak onları Müslümanlarla kanun önünde eşit hale getirmek ve böylece imparatorluğun dağılmasını önlemektir.
İlan Edilme Nedenleri
- Dış Baskılar: Özellikle Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında Osmanlı Devleti'nin müttefikleri olan İngiltere ve Fransa, savaştan sonra Osmanlı'dan Hristiyan halkın haklarını genişletecek reformlar yapmasını istedi.
- İmparatorluğu Kurtarma Çabası: Osmanlı yöneticileri, "Hasta Adam" olarak görülen imparatorluğu, Avrupalı devletlerin iç işlerine müdahalesini önleyerek ve azınlık isyanlarının önüne geçerek ayakta tutmaya çalıştı.
- Paris Barış Konferansı Öncesi: Ferman, Kırım Savaşı'nı sona erdirecek olan Paris Antlaşması'nın görüşmeleri öncesinde ilan edilerek, Osmanlı Devleti'nin "reformcu ve çağdaş" bir devlet olduğu imajını güçlendirmek amacı taşıyordu.
Getirdiği Önemli Yenilikler ve Maddeler
- Din ve İnanç Özgürlüğü: Hristiyan ve diğer gayrimüslimlere tam bir din özgürlüğü tanındı. Kiliselerini onarma ve yeniden inşa etme hakkı verildi.
- Eşitlik: Gayrimüslimler de Müslümanlar gibi askere alınabilecek, devlet memuru olabilecek ve aynı okullara gidebilecekti.
- Mahkemeler: Gayrimüslimler, karma davalara bakmak üzere kurulan karma mahkemelerde tanıklık yapabilecekti.
- Vergi: Gayrimüslimlerin ödediği cizye vergisi kaldırıldı. Bunun yerine askerlik yapmak istemeyenlerden "bedel-i askeri" adı altında bir vergi alınması kararlaştırıldı.
- Yerel Yönetim: Gayrimüslim cemaatlere kendi patrikhaneleri ve ruhani meclisleri aracılığıyla kendi iç işlerinde daha fazla özerklik tanındı.
- Para ve İltizam: Her cemaatin kendi okul ve hastanelerini açmasına izin verildi. İltizam usulünün (vergi toplama) kaldırılacağı belirtildi.
Sonuçları ve Önemi
- Osmanlıcılık Fikri: Islahat Fermanı, tüm Osmanlı halklarını din ve ırk ayrımı gözetmeksizin kaynaştırmayı hedefleyen Osmanlıcılık fikrinin en somut uygulamasıdır.
- Müslüman Tebaanın Tepkisi: Fermana en büyük tepki Müslüman halktan geldi. Yüzyıllardır yönetici konumda olan Müslümanlar, kendileriyle "kulluk" seviyesinde olan gayrimüslimlerin kanun önünde eşit hale gelmesini hazmedemedi. Bu durum toplumsal huzursuzluğa yol açtı.
- Azınlıkları Güçlendirdi: Fermandan en kârlı çıkan grup gayrimüslimler oldu. Ekonomik ve sosyal olarak güçlendiler ve Avrupalı devletlerin himayesine daha fazla girdiler. Bu durum, zamanla milliyetçi ayaklanmaları ve ayrılma taleplerini artırdı.
- Dış Müdahaleyi Önleyemedi: Ferman, azınlık haklarını güvence altına aldığı için Avrupalı devletlere Osmanlı'nın iç işlerine müdahale etmek için yeni bir koz verdi.
- Tanzimat'ın Devamı: Islahat Fermanı, 1839'da ilan edilen Tanzimat Fermanı'nın mantıksal bir devamı ve onun eksik kalan yanlarını tamamlayan bir belge olarak kabul edilir.
Sonuç olarak, Islahat Fermanı iyi niyetle hazırlanmış olsa da, istenen birliği sağlayamamış, aksine toplumdaki çatlakları derinleştirmiş ve Osmanlı Devleti üzerindeki dış baskıyı artırmıştır.
