Sabahattin Ali'nin 1937 yılında yayımlanan ve Türk edebiyatının ilk toplumsal gerçekçi romanlarından biri olan Kuyucaklı Yusuf, güçlü karakter kadrosuyla öne çıkar. Roman, Anadolu'nun kasaba yaşamındaki çürümüşlüğü, yozlaşmışlığı ve bireyin bu sistem içindeki çaresizliğini karakterler üzerinden ustalıkla resmeder.
Romanın başkahramanı olan Yusuf, saf, dürüst ve doğaya düşkün bir gençtir. Ailesinin bir eşkıya saldırısında öldürülmesinin ardından Kaymakam Selahattin Bey tarafından evlat edinilir. İçinde bulunduğu yozlaşmış, çıkarcı düzene uyum sağlayamaz ve bu durum onu derin bir yalnızlığa, huzursuzluğa sürükler. En büyük sığınağı, çocukluk aşkı Muazzez ve doğadır. Roman, onun toplumla olan çatışmasının ve iç hesaplaşmalarının trajik hikayesidir.
Yusuf'un hayatındaki en önemli insan ve çocukluk aşkıdır. Masum, temiz yürekli ve iyi niyetli bir kızdır. Yusuf gibi o da bulunduğu çevrenin ikiyüzlülüğünden rahatsızdır. Ancak annesi Şahinde Hanım'ın baskısı ve toplumsal dayatmalar arasında sıkışıp kalır. Karakteri, dönemin genç kızlarının maruz kaldığı baskıyı ve evlilik kurumunun çıkar ilişkisine nasıl dönüştüğünü simgeler.
Yusuf'u evlat edinen, iyi niyetli ancak zayıf iradeli bir devlet memurudur. İdealist bir insan olmasına rağmen, eşi Şahinde Hanım'ın ve kasabanın baskıcı düzeni karşısında etkisiz ve pasif kalmıştır. Yusuf'a gerçek bir baba gibi davranmaya çalışsa da, ailesi içindeki otorite boşluğunu dolduramaz.
Romanın en güçlü antagonistlerinden biridir. Açgözlü, kindar, materyalist ve sosyal statü düşkünü bir karakterdir. Kızı Muazzez'i, zengin ve itibarlı biriyle evlendirerek hayallerindeki yaşama kavuşmak ister. Yusuf'a karşı beslediği nefret ve aşağılama, onun kasaba burjuvazisinin temsilcisi olduğunu gösterir. Yozlaşmış değerler sisteminin somutlaşmış halidir.
Kasabanın zengin ve nüfuzlu ailelerinden birinin oğludur. Kendini beğenmiş, sorumsuz ve ahlaksız bir tiptir. Şahinde Hanım'ın gözdesidir ve Muazzez ile evlenmek ister. Karakter, parayla gücü elinde bulunduran, ahlaki değerlerden yoksun kesimi temsil eder.
Yusuf'un yakın arkadaşı ve kasaba polisidir. Yusuf'un aksine, sistemin bir parçası olmayı seçmiş, düzenin çarklarına uyum sağlamış bir karakterdir. İyi niyetli olmasına rağmen, olaylar karşısındaki pasif tutumuyla düzenin yanlışlarını görmezden gelen sıradan insanı simgeler.
Sonuç olarak, Kuyucaklı Yusuf'taki karakterler sadece bireyler değil, aynı zamanda 1930'lu yılların Anadolu'sundaki sınıfsal çatışmaları, ahlaki ikilemleri ve toplumsal yozlaşmayı anlatan birer temsilcidir. Sabahattin Ali, bu karakterler aracılığıyla okuyucuyu derin bir toplumsal eleştiri ve trajik bir insanlık durumuyla baş başa bırakır.
