🌍 Levha Hareketleri: 10. Sınıf Coğrafya Ders Notu
Levha hareketleri, yeryüzünün şekillenmesinde ve doğal afetlerin oluşumunda önemli bir rol oynar. Bu ders notunda, levha tektoniği teorisinin temel prensiplerini, levha sınırlarını ve bu sınırlarda meydana gelen olayları inceleyeceğiz.
📚 Levha Tektoniği Teorisi
Levha tektoniği teorisi, yeryüzünün litosfer adı verilen katı kabuğunun, büyük ve küçük levhalardan oluştuğunu ve bu levhaların astenosfer üzerinde hareket ettiğini ileri sürer.
- 🧩 Litosfer: Yeryüzünün en dış katmanı olan taşküre. Kabuk ve mantonun üst kısmından oluşur.
- 🔥 Astenosfer: Litosferin altında bulunan, kısmen erimiş, daha akışkan bir katmandır. Levhaların hareket etmesini sağlar.
🗺️ Levha Sınırları
Levhalar arasındaki etkileşimler, farklı levha sınırlarında çeşitli olaylara neden olur. Başlıca levha sınırları şunlardır:
➡️ Uzaklaşan (Iraksak) Levha Sınırları
- 🌋 Okyanus Ortası Sırtları: Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde magma yükselerek yeni okyanus tabanı oluşturur. Örneğin, Atlas Okyanusu ortasındaki Orta Atlantik Sırtı.
- 🏞️ Rift Vadileri: Kıtaların üzerinde levhaların ayrılmasıyla oluşan uzun ve derin vadilerdir. Örneğin, Doğu Afrika Rift Vadisi.
⬅️ Yaklaşan (Yakınsak) Levha Sınırları
- 🏔️ Okyanusal-Kıtasal Çarpışma: Okyanusal levha, kıtasal levhanın altına dalar (batma-dalma zonu). Bu durum, derin okyanus hendeklerinin ve sıra dağların oluşmasına neden olur. Örneğin, And Dağları.
- 🌋 Okyanusal-Okyanusal Çarpışma: İki okyanusal levhanın çarpışmasıyla, daha yoğun olan levha diğerinin altına dalar. Bu durum, volkanik ada yaylarının oluşmasına neden olur. Örneğin, Japonya Adaları.
- ⛰️ Kıtasal-Kıtasal Çarpışma: İki kıtasal levhanın çarpışmasıyla, her iki levha da yoğun olduğu için batma gerçekleşmez ve dağlar oluşur. Örneğin, Himalaya Dağları.
↔️ Yanal Atımlı (Transform) Levha Sınırları
- 💥 Fay Hatları: Levhaların yatay yönde birbirini sıyırdığı yerlerdir. Bu hareketler, depremlere neden olur. Örneğin, San Andreas Fayı.
🌋 Levha Hareketlerinin Sonuçları
Levha hareketleri, yeryüzünde çeşitli coğrafi olaylara neden olur:
- ⛰️ Dağ Oluşumu (Orojenez): Levhaların çarpışmasıyla dağlar oluşur.
- 🌋 Volkanizma: Levhaların ayrılması veya çarpışmasıyla volkanik aktiviteler meydana gelir.
- 🌊 Depremler: Levhaların hareketleri sırasında enerji birikimi ve aniden boşalması sonucu depremler oluşur.
- 🌊 Okyanus Hendekleri: Levhaların daldığı yerlerde derin okyanus hendekleri oluşur.
- 🏝️ Ada Yayları: Okyanusal levhaların çarpışmasıyla volkanik ada yayları oluşur.
❓ Örnek Soru ve Çözümü
Soru: Aşağıdakilerden hangisi uzaklaşan levha sınırlarında meydana gelen bir olay değildir?
A) Okyanus ortası sırtlarının oluşumu
B) Rift vadilerinin oluşumu
C) Volkanik ada yaylarının oluşumu
D) Yeni okyanus tabanının oluşumu
Çözüm: Volkanik ada yayları, okyanusal levhaların çarpışmasıyla oluşan yakınsak levha sınırlarında meydana gelir. Bu nedenle doğru cevap C seçeneğidir.
