Coğrafya dünyasında, yeryüzünün şekillenmesini anlatan pek çok terim vardır. Bunlardan biri de, genellikle yayla olarak bildiğimiz platolardır. Peki, tam olarak plato nedir? En basit tanımıyla; akarsular tarafından derin bir şekilde parçalanmış, ancak üst kısmı geniş ve düz olan yüksek arazilere plato denir. Bu yazıda, platonun nasıl oluştuğunu, özelliklerini ve dünyadan Türkiye'den örnekleri keşfedeceğiz.
Platolar, oluşum şekillerine göre farklı kategorilere ayrılır:
Dış kuvvetlerin (akarsu, rüzgar, buzul) uzun süre boyunca yumuşak kayaçları aşındırması ve sert kayaçları yüzeyde bırakmasıyla oluşur. Zamanla bu sert yüzey de akarsularla parçalanır. İç Anadolu'daki Obruk Platosu bu türe örnektir.
Yanardağ patlamaları sonucu yeryüzüne yayılan geniş ve kalın lav tabakalarının soğuyarak sertleşmesiyle oluşur. Daha sonra bu sert lav tabakası akarsular tarafından parçalanır. Doğu Anadolu'daki Erzurum-Kars Platosu dünyanın en bilinen volkanik platolarındandır.
Yatay veya yataya yakın duran sert tabakalı kayaçların (sedimanter kayaçlar), akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşur. Akarsular yumuşak tabakaları kolayca aşındırırken, sert tabakalar plato yüzeyini oluşturur. Güneydoğu Anadolu'daki Şanlıurfa-Hakkâri Platoları bu gruba girer.
Yerkabuğundaki kıvrılma veya kırılma hareketleri (tektonik) sonucu geniş bir alanın topluca yükselmesi ve ardından akarsularla parçalanmasıyla oluşur. Orta Asya'daki Tibet Platosu dünyanın en yüksek ve en büyük platosudur.
Platolar, coğrafi özellikleri nedeniyle insan yaşamı için hem fırsatlar hem de zorluklar sunar:
Tarım: Düz veya dalgalı yapıları, geniş otlaklar (bozkır) oluşturur. Bu da büyükbaş hayvancılık (özellikle Erzurum-Kars'ta) ve tahıl tarımı (İç Anadolu'da) için idealdir.
Yerleşim: Yüksek rakım ve sert iklim koşulları (sıcak yazlar, soğuk kışlar) yoğun yerleşmeyi sınırlar. Yerleşimler daha çok vadi içlerine veya su kaynaklarına yakın alanlara kurulur.
Ulaşım: Geniş düzlükler ulaşım hatları (karayolu, demiryolu) için elverişlidir. Ancak derin vadiler köprü ve tünel inşaatını gerektirebilir.
Plato, coğrafyanın en ilginç yüzey şekillerinden biridir. Dağın yüksekliği ile ovanın düzlüğünü bir arada sunar, ancak akarsuların oyduğu derin vadilerle "parçalanmış" bir görünüme sahiptir. Bu özellikleriyle tarımdan hayvancılığa, ulaşımdan yerleşim kültürüne kadar pek çok alanda belirleyici bir role sahiptir. Anadolu coğrafyasını anlamak için de platoları tanımak, bu kadim toprakların hikayesine önemli bir sayfa açacaktır.
