Osmanlı tarihi, reform ve değişim dönemleriyle doludur. Bu dönüm noktalarından biri de, 1808 yılında imzalanan Sened-i İttifak'tır. Padişah II. Mahmut döneminde ortaya çıkan bu belge, merkezi otorite ile yerel güçler arasında bir uzlaşma metni olarak tarihteki yerini almıştır. Gelin, bu önemli anlaşmanın ne olduğunu, nedenlerini ve sonuçlarını birlikte inceleyelim.
19. yüzyıl başları, Osmanlı Devleti için oldukça çalkantılı bir dönemdi. Merkezi otorite zayıflamış, taşrada ağalar ve derebeyleri (ayanlar) büyük güç kazanmıştı. Bu sırada tahta çıkan II. Mahmut, devleti toparlamak ve merkezi otoriteyi yeniden tesis etmek istiyordu. Ancak bunu doğrudan bir çatışmayla yapmak yerine, önce bir uzlaşma yolu seçti. Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa'nın öncülüğünde, İstanbul'a çağrılan ayanlarla bir anlaşma metni hazırlandı. İşte bu metin, 29 Eylül 1808 tarihinde imzalanan Sened-i İttifak'tı.
Belge, padişah ile ayanlar arasında karşılıklı hak ve yükümlülükleri düzenliyordu. Temel maddeleri şöyle özetlenebilir:
Sened-i İttifak, Osmanlı tarihi açısından birçok "ilk"i ve önemli sonucu beraberinde getirdi:
En önemli özelliği, Osmanlı tarihinde padişahın mutlak otoritesini sınırlayan ilk yazılı belge olmasıdır. Padişah, kendi isteği dışında, ayanlarla bir sözleşme imzalamış ve kendi yetkilerini bir nevi paylaşmıştır. Bu yönüyle, ileride gelişecek olan anayasal sürecin uzak bir habercisi olarak yorumlanır.
Belge, merkez ile taşra arasında geçici bir denge ve istikrar sağlamayı amaçlıyordu. II. Mahmut'a, merkezi otoriteyi güçlendirecek reformları hazırlaması için bir nefes alma alanı kazandırdı.
Ancak Sened-i İttifak'ın ömrü uzun olmadı. Anlaşmayı hazırlayan Alemdar Mustafa Paşa'nın kısa süre sonra ölmesi ve II. Mahmut'un asıl amacının merkezi otoriteyi tamamen tesis etmek olması nedeniyle uygulanmadı. II. Mahmut, zamanla ayanları ortadan kaldırarak "merkeziyetçi" yapıyı güçlendirdi.
Sened-i İttifak, pratikte tam anlamıyla hayata geçirilememiş olsa da, sembolik ve teorik açıdan büyük öneme sahiptir. Osmanlı siyasi düşüncesinde, padişahın yetkilerinin sınırlandırılabileceği fikrinin somut bir ifadesi olmuştur. II. Mahmut'un pragmatik bir siyaset izleyerek önce uzlaşma yolunu seçtiğini, ardından nihai hedefine ilerlediğini gösterir. Bu belge, Osmanlı'nın değişen dünyaya ve iç dinamiklere nasıl uyum sağlamaya çalıştığının ilginç bir kanıtı olarak tarih sayfalarındaki yerini korumaktadır.
Özetle; Sened-i İttifak, 1808'de II. Mahmut döneminde imzalanan, padişah ile ayanlar arasındaki hak ve sorumlulukları düzenleyen, anayasal nitelikli ilk belgedir. Merkezi otoriteyi sınırlandırması açısından önemli bir adım olarak değerlendirilir, ancak kısa ömürlü olmuş ve uygulanmamıştır.
