📚 Söz Sanatları (Edebi Sanatlar)
Edebiyatta, anlatımı daha etkili, güzel ve zengin kılmak için kullanılan özel ifade biçimlerine söz sanatları veya edebi sanatlar denir. KPSS Türkçe sorularında bu konu önemli bir yer tutar.
🎯 1. Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması - Düz Değişmece)
Bir sözün, benzerlik dışında başka bir ilişkiyle (parça-bütün, iç-dış, sanatçı-eser, yer-insan vb.) başka bir söz yerine kullanılmasıdır.
- ✅ "Ankara bu konuda kararlı." ➡️ (Başkent olduğu için hükümet yerine kullanılmıştır.)
- ✅ "Soba yanınca oda ısındı." ➡️ (İçindeki odun/kömür yandı, soba değil.)
- ✅ "Orhan Veli'yi severek okurum." ➡️ (Şairin eserleri kastedilmiştir.)
🎯 2. Teşbih (Benzetme)
Bir şeyin niteliğini anlatmak için, o niteliği eksiksiz olarak taşıyan bir başka şeyi aralarında ortak bir benzerlik kurarak anlatmaktır. Dört unsuru vardır:
- 📌 Benzeyen: Kendisine benzetilen nitelik yönünden zayıf olandır.
- 📌 Kendisine Benzetilen: Bir niteliği bakımından güçlü olandır.
- 📌 Benzetme Yönü: İki varlık arasındaki ortak özellik.
- 📌 Benzetme Edatı: "gibi, kadar, sanki" gibi edatlardır.
💡 Örnek: "Aslan gibi bir delikanlı" ➡️ Benzeyen: Delikanlı, Kendisine Benzetilen: Aslan, Benzetme Yönü: Güçlülük, Benzetme Edatı: Gibi
🎯 3. İstiare (Eğretileme)
Teşbihin temel ögelerinden sadece biri (benzerlik ilişkisiyle) söylenerek yapılan benzetmedir. İkiye ayrılır:
- ✅ Açık İstiare: Sadece kendisine benzetilen söylenir.
➡️ "Bir hilal uğruna ya Rab ne güneşler batıyor." (Şehitlere benzetilen "güneş" söylenmiş, benzeyen "şehitler" söylenmemiş.)
- ✅ Kapalı İstiare: Sadece benzeyen söylenir, kendisine benzetilenin bir özelliği ile anlatılır.
➡️ "Yuvayı yapan dişi kuştur." (Kadın, "yuva yapma" özelliğiyle kuşa benzetilmiş. Benzeyen "kadın" var, k.b. "kuş" yok.)
🎯 4. Teşhis (Kişileştirme)
İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıklara insana özgü nitelikler (ağlama, gülme, düşünme vb.) aktarmaktır.
- ✅ "Ağaçlar sonbaharda hüzünlenir." ➡️ (Hüzünlenmek insana özgü bir duygu.)
- ✅ "Minik kuş, dallarda şarkı söylüyordu." ➡️ (Şarkı söylemek insana özgü bir eylem.)
🎯 5. İntak (Konuşturma)
İnsan dışındaki varlıkların konuşturulmasıdır. Teşhis sanatının bir adım ötesidir.
- ✅ "Fare, 'Gel kediciğim, sana peynir vereceğim,' dedi."
- ✅ "Güneş, 'Ben olmasam dünya soğuk ve karanlık olurdu,' diye haykırdı."
🎯 6. Kinaye (Değinmece)
Bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek şekilde kullanılmasıdır. Asıl kastedilen mecaz anlamdır.
- ✅ "Bu makamı ona babası açtı." ➡️ Hem kapıyı açtı (gerçek), hem iş buldu (mecaz).
- ✅ "O, her attığını tutar." ➡️ Hem topu tutar (gerçek), hem de yaptığı her işte başarılı olur (mecaz).
🎯 7. Tariz (Dokundurma - İğneleme)
Bir sözün, alay etmek veya iğnelemek amacıyla tam tersi bir anlamda kullanılmasıdır.
- ✅ "Senin kadar çalışkan birini bir daha görmedim." ➡️ (Aslında tembel olduğu vurgulanmak isteniyor.)
- ✅ "Ne kadar da kibarsın, kapıyı yüzüme çarpmakla!"
🎯 8. Tecahül-i Arif (Bilmezlikten Gelme)
Şairin, çok iyi bildiği bir şeyi bilmiyormuş gibi göstermesidir. Amacı, anlatıma incelik katmaktır.
- ✅ "Gözlerin midir cihanı tutan / Bilmem ki göz müdür söyle sen bana" (Fuzuli) ➡️ Göz olduğunu çok iyi biliyor ama bilmezlikten geliyor.
- ✅ "Şu karşıki yalıda bir ışık yanıyor / Kimin evi, neyin nesi, bilmem."
🎯 9. Hüsn-i Talil (Güzel Sebep Bulma)
Bir olgunun gerçek sebebi yerine, daha güzel ve hayali bir sebep uydurmaktır.
- ✅ "Güneş ışıldıyor, çünkü sen gülümsedin." ➡️ (Güneşin ışıldamasının gerçek sebebi bu değil.)
- ✅ "Sen gelince bahar geldi." ➡️ (Baharın gelişi, onun gelişine bağlanmış.)
🎯 10. Tezat (Karşıtlık)
Birbirine zıt kavram, düşünce veya durumları bir arada kullanmaktır.
- ✅ "Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz." ➡️ (Ağlamak ve gülmek zıt eylemler.)
- ✅ "Benden cana gelen, bana zehir gibi gelir / Sendedir dertlere derman, ey güzel yüz." (Fuzuli)
💡 KPSS İpuçları:
- ➡️ Mecaz-ı Mürsel ile Mecaz (deyim aktarması) karıştırılmamalı. Mecaz-ı mürselde benzerlik yoktur, başka bir ilişki vardır.
- ➡️ Teşhis ile İntak birbirini tamamlar. Konuşturma varsa, mutlaka kişileştirme de vardır.
- ➡️ Kinaye sorularında sözün hem gerçek hem mecaz anlama gelebileceğine dikkat edin.
- ➡️ Tecahül-i Arif ve Hüsn-i Talil sanatlarında şairin amacının süsleme ve anlamı güçlendirme olduğunu unutmayın.
