Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun 1932 yılında yayımlanan ve Türk edebiyatının en önemli eserlerinden biri olan Yaban, Milli Mücadele yıllarını bir aydın-köylü çatışması ekseninde ele alır. Roman, savaşın cephe gerisindeki toplumsal yarılmayı, cehaleti ve umutsuzluğu derin bir trajediyle anlatır. İşte, bu başyapıtın detaylı bir özeti ve analizi.
Ahmet Celal, savaşın yıkımı ve ailesini kaybetmiş olmanın verdiği büyük bir umutsuzlukla, emir eri Mehmet Ali’nin ısrarı üzerine onun Anadolu’daki köyüne (Porsuk Çayı yakınlarındaki bir köy) sığınır. Amacı, İstanbul’un işgal altındaki karmaşasından uzaklaşmak ve belki bir hayat kurmaktır.
Köye geldiği andan itibaren kendisini bir "yaban" olarak hisseder. Köylülerle arasında derin bir kültür, inanç ve dünya görüşü uçurumu vardır. Onların milli mücadeleye kayıtsızlığı, cehaleti ve kaderci tavrı, Ahmet Celal’i çıldırtacak boyuttadır. Köylüler için öncelik, kendi dar dünyaları ve karnını doyurmaktır; vatan, millet kavramları onlara uzaktır.
Bu kasvetli ortamda tek tesellisi, Mehmet Ali’nin kız kardeşi Emine olur. Aralarında gelişen saf ve naif duygular, Ahmet Celal’e yaşama sevinci verir. Ancak bu ilişki de köyün geleneksel yapısı ve dedikoduları nedeniyle tam anlamıyla filizlenemez.
Roman, Yunan ordusunun köye doğru ilerlemesiyle doruk noktasına ulaşır. Köy yakılır, katliam yaşanır. Ahmet Celal, yaralı halde Emine’yi de yanına alarak kaçmaya çalışır ancak Emine yolda ölür. Son sahnede, yaralı ve bitkin halde bir mezarlığa sığınır ve yaşadığı tüm bu trajediyi, umutsuzluğu ve öfkeyi günlüğüne yazarak sonlandırır. Bu günlük, romanın kendisidir.
Yaban, sadece bir köy romanı değil, derin bir psikolojik ve toplumsal tahlil eseridir. Yakup Kadri’nin gerçekçi ve zaman zaman sert üslubu, okuyucuyu sarsar. Eser, Türk aydınının "halka rağmen halk için" düşüncesinin pratikte karşılaştığı engelleri gösterir ve toplumsal kurtuluşun ancak eğitim ve bilinçlenme ile mümkün olabileceğine dair güçlü bir mesaj verir. Türk edebiyatında "köy gerçekliği"ni cesurca ele alan ilk romanlardandır ve her dönem güncelliğini koruyan bir klasiktir.
