Soru: Romanın sonunda Raif Efendi'nin durumu nasıldır? Karakterin geçirdiği değişim veya değişmezlik, eserin genel temasına nasıl uyum sağlar?
Çözüm: Romanın sonunda Raif Efendi, yalnız, mutsuz ve hayal kırıklığı içinde ölür. Değişim ve değişmezlik unsurları:
- Değişmezlik: Raif, temel kişilik özelliklerini (içe kapanıklık, kararsızlık) korur. Berlin'deki kısa süreli dönüşümden sonra eski hayatına döner ve bu özellikler onun trajik sonunu hazırlar.
- Değişim: Maria ile tanışması, onun duygusal olarak uyanmasına ve iç dünyasını keşfetmesine neden olur, ancak bu değişim kalıcı olamaz.
Bu durum, eserin 'aşk, yalnızlık, toplumsal baskılar ve bireyin iç çatışmaları' temalarına uyar. Raif'in değişememesi, bireyin toplum ve kendi iç engelleri karşısındaki çaresizliğini vurgular, romanı trajik bir sona ulaştırır.
