🧬 2026 TYT Kimya: Çekiniklik ve Baskınlık Nedir?
Genetik, canlıların özelliklerinin nasıl aktarıldığını inceleyen bilim dalıdır. Bu aktarımda genler önemli rol oynar. Her bir özelliğimiz için (göz rengi, saç şekli vb.) iki genimiz vardır; biri anneden, diğeri babadan gelir. İşte bu genlerin farklı versiyonlarına alel denir. Baskınlık ve çekiniklik de bu aleller arasındaki ilişkiyi açıklar.
💪 Baskın (Dominant) Alel
- 👑 Tanım: Bir özellik üzerinde etkisini her zaman gösteren aleldir. Yani, baskın alel taşıyan bir bireyde o özellik mutlaka görülür.
- ✍️ Gösterimi: Genellikle büyük harfle gösterilir (Örneğin: A).
- 🧬 Örnek: Kahverengi göz rengi geni (K), mavi göz rengi genine (k) baskınsa, KK veya Kk genotiplerine sahip bireylerin gözleri kahverengi olur.
🙈 Çekinik (Resesif) Alel
- 🎭 Tanım: Etkisini sadece iki kopyası bir araya geldiğinde gösterebilen aleldir. Yani, bireyde sadece çekinik alel varsa o özellik ortaya çıkar.
- ✍️ Gösterimi: Genellikle küçük harfle gösterilir (Örneğin: a).
- 🧬 Örnek: Mavi göz rengi geni (k), kahverengi göz rengi genine (K) çekinikse, mavi gözlü olmak için bireyin kk genotipine sahip olması gerekir.
🤔 Genotip ve Fenotip İlişkisi
Genotip, bir bireyin genetik yapısıdır (örneğin, AA, Aa veya aa). Fenotip ise, genotipin etkisiyle ortaya çıkan dış görünüş veya özelliktir (örneğin, kahverengi gözlü olmak).
Baskınlık ve çekiniklik, genotipin fenotipi nasıl etkilediğini anlamamıza yardımcı olur.
🌰 Örnek Soru ve Çözümü
Bezelyelerde sarı tohum rengi (S), yeşil tohum rengine (s) baskındır. Heterozigot (Ss) bir bezelye bitkisi ile yeşil tohumlu (ss) bir bezelye bitkisi çaprazlanırsa, oluşacak yavruların fenotip oranları ne olur?
Çözüm:
Çaprazlamayı şu şekilde gösterebiliriz:
Ss x ss
Oluşabilecek genotipler: Ss, Ss, ss, ss
- 🟡 Ss genotipleri sarı tohumlu olacaktır (baskın alel S sayesinde).
- 🟢 ss genotipleri yeşil tohumlu olacaktır (çekinik alel s sayesinde).
Sonuç olarak, yavruların %50'si sarı tohumlu, %50'si yeşil tohumlu olacaktır.
📚 Özet
- ✨ Baskın aleller etkilerini her zaman gösterir.
- 🔑 Çekinik aleller etkilerini sadece homozigot durumda gösterir.
- 🧬 Genotip genetik yapıdır, fenotip ise dış görünüş.
