Bir kelimenin nasıl oluştuğunu, hangi parçalardan meydana geldiğini inceleyen konuya kelimede yapı denir. Kelimeler yapı bakımından üçe ayrılır:
Hiçbir yapım eki almamış, kök halindeki sözcüklerdir. Bu sözcüklere çekim eki gelse bile yine basit kalırlar.
Örnekler:
Uyarı: "Kitaplar" sözcüğüne bakalım. "Kitap" kökünden oluşmuştur. "-lar" eki, birden fazla kitap olduğunu belirten bir çekim ekidir. Yapım eki olmadığı için "kitaplar" sözcüğü de basit bir sözcüktür.
Kök veya gövde halindeki bir sözcüğe yapım eki getirilerek oluşturulan yeni anlamlı sözcüklerdir. Yapım ekleri, sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirir.
Örnekler:
Kök nedir? Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır. "Gözlük" sözcüğünün kökü "göz"dür. Daha fazla parçalanamaz.
Gövde nedir? En az bir yapım eki almış olan sözcüktür. "Gözlük-çü" sözcüğünde "gözlük" bir gövdedir.
İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşarak yeni bir kavram veya varlığı karşılamak üzere oluşturduğu sözcüklerdir.
Birleşik Sözcük Oluşturma Yolları:
Soru 1: "Gözlükçü" kelimesi yapısı bakımından incelendiğinde aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a) Basit kelimedir, hiç ek almamıştır.
b) Türemiş kelimedir, isimden isim yapım eki almıştır.
c) Birleşik kelimedir, iki ayrı kelimenin birleşmesiyle oluşmuştur.
d) Türemiş kelimedir, fiilden isim yapım eki almıştır.
Cevap: B
Çözüm: "Göz" ismine önce "-lük" yapım eki, sonra "-çü" yapım eki gelmiştir. İki yapım eki aldığı için türemiş bir kelimedir ve isim kökünden türemiştir.
Soru 2: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili kelime, yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
a) Bu sorular oldukça kolaydı.
b) Kalemlik içinde birçok renkli kalem vardı.
c) Yolcu otobüsü birazdan gelecek.
d) Simitçi her sabah aynı sokaktan geçer.
Cevap: A
Çözüm: "sorular" kelimesi "soru" köküne çoğul eki (-lar) gelerek oluşmuştur. Çoğul eki bir çekim ekidir. Bu nedenle kelime yapım eki almadığı için basittir. Diğer seçeneklerdeki kelimeler ise yapım eki aldıkları için türemiştir.
Soru 3: "Ev" ve "siz" kelimeleri bir araya gelerek "evsiz" kelimesini oluşturmuştur. Aşağıdaki kelime çiftlerinden hangisi benzer bir şekilde birleşik kelime oluşturmaz?
a) Hanım + eli
b) Ayak + kaba
c) Gece + kondu
d) Kayıp + etmek
Cevap: B
Çözüm: "Ayakkabı" birleşik kelimesi, "ayak" ve "kaba" kelimelerinin birleşmesiyle değil, "ayak" ve "kap" kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Diğer seçeneklerdeki kelimeler (hanımeli, gecekondu, kaybetmek) birleşik kelime örnekleridir.
Soru 4: "Balıkçıl" kelimesi için aşağıdaki öğrenci yorumlarından hangisi doğrudur?
a) Bu kelime "balık" ismine "-çıl" eki gelerek türemiştir ve "balık tutan kişi" anlamındadır.
b) Bu kelime basit yapılıdır çünkü bir hayvan ismidir ve ek almamıştır.
c) Bu kelime birleşik yapılıdır çünkü "bal" ve "ıkçıl" kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur.
d) Bu kelime türemiş yapılıdır ve "balık" isminden türemiş olsa da "bir tür kuş" anlamına gelir.
Cevap: D
Çözüm: "Balıkçıl" kelimesi, "balık" isminden türemiş olmasına rağmen (balık-çıl), anlamı "balıkla ilgili olan" değil, "bir tür su kuşu"dur. Bu durum, kelimelerin yapısı ile anlamı arasındaki ilişkinin her zaman doğrudan olmayabileceğini gösterir.
