Halk edebiyatımızın en sevilen, en kıvrak ve en zekice ürünlerinden biri olan mani, yedi heceli ve dört dizeden oluşan bir şiir formudur. Ancak maniler içinde özel bir yeri olan, söyleyeni ve dinleyeni aynı anda düşündüren, eğlendiren bir tür vardır: Cinaslı Mani. Bu yazıda, cinaslı maninin ne olduğunu, özelliklerini ve bu sanatın güzel örneklerini inceleyeceğiz.
Cinas, yazılışları ve söylenişleri aynı (veya çok benzer) ancak anlamları farklı olan sözcükleri bir arada kullanma sanatıdır. Cinaslı manide ise, genellikle son dizede bu sanata başvurulur. İlk üç dize, dördüncü dizedeki cinaslı kelimeye bir hazırlık, bir "giriş" niteliğindedir. Asıl vurgu ve anlam oyunu son dizede patlar.
Bu sanatı daha iyi anlamak için en bilinen örneklerden birkaçını inceleyelim:
Bahçenizde dut var mı?
Dut yemeye tat var mı?
İnanmazsan gel de gör,
O yârin dudağında bal var mı?
Açıklama: İlk iki dizede geçen "dut" meyvesi, dinleyiciyi yanıltmak için kullanılır. Son dizede ise "dut" kelimesi, "dudak" kelimesiyle cinas yapılarak kullanılmış ve sevgilinin dudağındaki tat vurgulanmıştır.
Karşıda görünen
Ne güzel yayladır.
Ölümüne sevdiğim,
Sen olmasan yaylam dağlıdır.
Açıklama: Burada "yayla" kelimesi iki anlamda kullanılıyor. İkinci dizedeki "yayla", coğrafi bir yer (yayla). Son dizedeki "yaylam" ise "yayılmak" fiilinden gelir (yayılmak, rahat etmek). Anlam: "Sen olmasan, rahat edeceğim yer (yaylam) dağlık ve engebelidir (yani rahat değildir)."
Aldım aşkın tüfeğin
Vurdum bir kekliğe.
Çok isteme vefayı
Buldum bir bekliğe.
Açıklama: Son dizedeki "beklik", hem "bekleme yeri/av beklemek" hem de "vefasız sevgiliyi beklemek" anlamlarında cinaslı kullanılmıştır. Aşk bir ava, sevgili ise vefasız bir ava benzetilmiştir.
Cinaslı mani, Türk halkının keskin zekâsının, dil hakimiyetinin ve nükte gücünün en yoğunlaşmış halidir. Sadece bir eğlence aracı değil, aynı zamanda duyguları, eleştiriyi ve sosyal mesajları da taşıyabilen incelikli bir sanattır. Bu küçük şiir parçaları, sözlü kültürümüzün pırlantaları olarak nesilden nesile aktarılmaya devam etmektedir.
