🌊 Dalgalar ve Akıntılar (Aşındırma ve Biriktirme)
Dalgalar ve akıntılar, kıyı şekillerinin oluşumunda en önemli dış kuvvetlerden biridir. Rüzgarların etkisiyle oluşan dalgalar, kıyıları aşındırır ve taşıdıkları malzemeleri uygun yerlerde biriktirir. Bu süreçler sonucunda kıyı çizgimiz sürekli değişir ve yeni yer şekilleri ortaya çıkar.
🌀 Dalgaların Oluşumu ve Özellikleri
- 🌬️ Dalgalar, esas olarak rüzgarların su yüzeyine sürtünmesiyle oluşur.
- 📏 Bir dalganın dalga boyu (iki dalga tepesi arasındaki mesafe), dalga yüksekliği (tepe ile çukur arasındaki dikey mesafe) ve periyodu (ardışık iki dalganın aynı noktadan geçiş süresi) gibi özellikleri vardır.
- 🏖️ Dalgalar derin denizde su kütlesini ilerletirken, sığ kıyılara yaklaştıkça suyun dibe sürtünmesi artar, dalga yüksekliği büyür ve en sonunda kırılarak kıyıya çarpar.
⛰️ Dalga Aşındırma Şekilleri (Abrazyon)
Dalgaların kıyıyı dövmesi ve taşıdığı çakıl, kum gibi malzemelerle aşındırma yapmasına abrazyon denir. Bu süreçle oluşan başlıca şekiller şunlardır:
- 🪨 Falez (Yalıyar): Yüksek kıyılarda dalgaların ayak tabanını oymasıyla üstteki kütlelerin çökmesi sonucu oluşan dik yamaçlardır. Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında yaygındır.
- 🕳️ Dalga Oyuğu: Dalgaların falezlerin diplerinde oluşturdukları oyuklardır.
- 🌊 Doğal Köprü: Bir kıyıdaki iki yanı oyulmuş bir burunun birleşmesiyle oluşan kemerlerdir. Kapıdağ Yarımadası buna örnektir.
🏝️ Dalga Biriktirme Şekilleri
Dalga ve akıntıların taşıdığı kum, çakıl gibi malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan şekillerdir.
- ➡️ Kıyı Oku: Kıyı çizgisine çok yakın ve paralel uzanan kum birikintileridir. Dalga ve akıntıların taşıdığı malzemeyi koy ve körfezlerin ağızlarında biriktirmesiyle oluşur.
- 🔗 Kıyı Kordonu ve Lagün (Deniz Kulağı): Kıyı oku gelişerek bir koyun önünü tamamen kapatırsa kıyı kordonu oluşur. Kordonun gerisinde kalan gölleşmiş su kütlesine ise lagün adı verilir. Türkiye'deki en ünlü örnek Büyükçekmece ve Küçükçekmece lagünleridir.
- 🏖️ Plaj (Kumsal): Kum ve çakılların kıyıda birikmesiyle oluşan, geniş ve yatık kıyılardır. Turizm faaliyetleri için önemlidir.
- 🗾 Tombolo (Saplı Ada): Açıktaki bir adanın kıyı oku ile ana karaya bağlanması sonucu oluşur. Türkiye'deki en güzel örnek Kapıdağ Yarımadası'dır.
🌡️ Akıntıların Etkisi
Okyanus ve denizlerdeki düzenli su kütlesi hareketleridir. Kıyı biriktirme şekillerinin oluşumunda, özellikle kıyı oklarının uzamasında dalgalardan daha etkilidirler. Sıcak ve soğuk su akıntıları iklim üzerinde de önemli etkiye sahiptir.
💎 Özet
- ✅ Dalgalar ve akıntılar, kıyıları şekillendiren temel ajanlardır.
- ✅ Yüksek ve dik kıyılarda aşındırma (Falez, Dalga Oyuğu) ön plandayken, alçak ve sığ kıyılarda biriktirme (Plaj, Kıyı Oku, Lagün, Tombolo) ön plandadır.
- ✅ Bu şekiller, doğal güzelliklerinin yanı sıra tarım, yerleşim ve turizm açısından da büyük önem taşır.
