📚 Fiilde Çatı Nedir?
Fiilde çatı, bir cümledeki yüklemin (fiilin) özne ve nesne ile olan ilişkisini inceleyen bir konudur. Yani fiilin, cümledeki diğer ögelerle nasıl bir etkileşim içinde olduğunu gösterir. Fiil çatısı iki ana başlıkta incelenir:
- 🎯 Özneye Göre Çatı
- 🎯 Nesneye Göre Çatı
➡️ 1. Özneye Göre Çatı
Bu başlıkta, fiilin özne ile olan ilişkisi ele alınır. Yani öznenin işi yapıp yapmadığı veya işten etkilenip etkilenmediği incelenir. Dört gruba ayrılır:
✅ a) Etken Çatı
Fiilin belirttiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılıdır. Bu fiillerde özne gerçek öznedir ve işi bizzat yapar.
- 💡 Örnek: "Çocuk, topu attı." ➡️ Atma işini yapan "çocuk" öznesidir.
- 💡 Örnek: "Kuşlar uçuyor." ➡️ Uçma işini yapan "kuşlar" öznesidir.
✅ b) Edilgen Çatı
Fiilin belirttiği işi, özne yapmıyor; tam tersine, işten özne etkileniyorsa fiil edilgen çatılıdır. Bu fiiller "-l" ve "-n" ekleriyle türetilir. Özne, işi yapan değil, işten etkilenen varlıktır (sözde özne).
- 💡 Örnek: "Pencere açıldı." ➡️ Açma işini yapan belli değil, pencere bu işten etkileniyor.
- 💡 Örnek: "Düğün yapılacak." ➡️ Yapma işini gerçekleştiren belli değil, düğün işten etkileniyor.
✅ c) Dönüşlü Çatı
Fiilin belirttiği işi, özne kendi kendine yapıyorsa veya iş öznenin üzerinde kalıyorsa fiil dönüşlü çatılıdır. Bu fiiller de "-l" ve "-n" ekleriyle türetilir. Ancak burada özne hem işi yapan hem de işten etkilenendir.
- 💡 Örnek: "Ayşe süslendi." ➡️ Süslendi, yani kendisi süsledi ve süslenen de kendisi oldu.
- 💡 Örnek: "Adam yıkandı." ➡️ Yıkama işini yapan ve yıkanan aynı kişi: adam.
✅ d) İşteş Çatı
Fiilin belirttiği iş, birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapılıyorsa fiil işteş çatılıdır. Bu fiiller "-ş" ekiyle türetilir.
- 💡 Karşılıklı Yapma: "İki arkadaş görüştü." ➡️ Görüşme işi karşılıklı yapıldı.
- 💡 Birlikte Yapma: "Kuşlar uçuştu." ➡️ Uçma işi birlikte yapıldı.
➡️ 2. Nesneye Göre Çatı
Bu başlıkta, fiilin nesne ile olan ilişkisi ele alınır. Yani fiilin geçişli olup olmadığı veya nesne alıp almadığı incelenir. Üç gruba ayrılır:
✅ a) Geçişli Fiil
Fiil, nesne alabiliyorsa yani "neyi, kimi" sorularına cevap verebiliyorsa geçişlidir.
- 💡 Örnek: "Merve kitap okudu." ➡️ "Neyi okudu?" ➡️ kitabı (nesne)
- 💡 Örnek: "Annem yemek pişirdi." ➡️ "Neyi pişirdi?" ➡️ yemeği (nesne)
✅ b) Geçişsiz Fiil
Fiil, nesne alamıyorsa yani "neyi, kimi" sorularına cevap veremiyorsa geçişsizdir.
- 💡 Örnek: "Bebek uyudu." ➡️ "Neyi uyudu? / Kimi uyudu?" ➡️ Cevap yok.
- 💡 Örnek: "Kar yağdı." ➡️ "Neyi yağdı? / Kimi yağdı?" ➡️ Cevap yok.
✅ c) Oldurgan Fiil
Aslen geçişsiz olan bir fiil, "-t, -r, -dır" gibi ekler alarak geçişli hale getirilirse oldurgan fiil olur. Yani geçişsizken nesne alamayan fiil, geçişli hale gelir ve nesne alabilir.
- 💡 Örnek: "Uyumak" (geçişsiz) ➡️ "Uyutmak" (oldurgan) ➡️ "Annesi bebeği uyuttu." ➡️ "Kimi uyuttu?" ➡️ bebeği (nesne)
- 💡 Örnek: "Gülmek" (geçişsiz) ➡️ "Güldürmek" (oldurgan) ➡️ "Fıkra herkesi güldürdü." ➡️ "Kimi güldürdü?" ➡️ herkesi (nesne)
✅ d) Ettirgen Fiil
Aslen geçişli olan bir fiil, "-t, -r, -dır" eklerini alarak işin başkasına yaptırıldığını belirtirse ettirgen fiil olur. Yani özne işi kendi yapmak yerine başkasına yaptırır.
- 💡 Örnek: "İçmek" (geçişli) ➡️ "İçirmek" (ettirgen) ➡️ "Hemşire, hastaya ilacı içirdi." ➡️ İçirme işini hemşire yaptırdı, içen hasta oldu.
- 💡 Örnek: "Yazmak" (geçişli) ➡️ "Yazdırmak" (ettirgen) ➡️ "Müdür, mektubu sekretere yazdırdı." ➡️ Yazma işini müdür yaptırdı, yazan sekreter oldu.
🎯 Önemli Uyarılar
- 📌 Bir fiil hem özneye göre hem de nesneye göre çatı özelliği taşıyabilir.
- 📌 Çatı analizi yaparken fiilin yalın haline değil, cümle içindeki çekimli haline bakılır.
- 📌 Edilgen fiiller her zaman geçişsizdir çünkü nesne alamazlar, nesne yerine "sözde özne" kullanılır.
