Haber (Bildirme) Kipleri
Haber kipleri, bir eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu veya gerçekleşeceğini kesin bir şekilde ifade eden kiplerdir. Bu kiplerde eylem, bir kesinlik ve objektiflik içinde aktarılır. Zaman anlamı taşırlar.
Haber Kipi Türleri:
- Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di, -tı, -ti): Eylemin kesin olarak gerçekleştiğini, kişinin bizzat tanık olduğunu veya kesin olarak bildiğini belirtir.
Örnek: Dün akşam kitap okudu. (Eylemi gördüm veya kesin biliyorum.)
- Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): Eylemin gerçekleştiğini başkasından duyma, öğrenme yoluyla ifade eder.
Örnek: Dün akşam kitap okumuş. (Onu ben görmedim, başkasından duydum.)
- Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin konuşma anında devam etmekte olduğunu belirtir.
Örnek: Şu anda kitap okuyor.
- Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Eylemin gelecekte gerçekleşeceğini kesin bir ifadeyle belirtir.
Örnek: Yarın kitap okuyacak.
- Geniş Zaman (-r, -ar, -er): Eylemin her zaman yapıldığını, alışkanlık olduğunu veya yapılma ihtimalinin bulunduğunu belirtir.
Örnek: Her akşam kitap okur.
Dilek (Tasarlama) Kipleri
Dilek kipleri, bir eylemin yapılması gerektiğini, yapılmasını istediğini, yapılmasını dilediğini veya yapılmasının şartına bağlı olduğunu ifade eden kiplerdir. Bu kiplerde eylem, bir istek, emir, gereklilik veya olasılık çerçevesinde aktarılır. Zaman anlamı taşımazlar.
Dilek Kipi Türleri:
- Gereklilik Kipi (-malı, -meli): Eylemin yapılmasının gerekli olduğunu, yapılması gerektiğini ifade eder.
Örnek: Bu kitabı okumalı.
- Dilek-Şart Kipi (-sa, -se): Eylemin yapılmasını dilemeyi veya bir koşula bağlamayı ifade eder.
Örnek: Keşke biraz daha okusa. (Dilek) / Eve zamanında gelirse birlikte gideriz. (Şart)
- İstek Kipi (-a, -e): Eylemin yapılmasına yönelik içten gelen bir isteği ifade eder.
Örnek: Yarın seninle okuyalım.
- Emir Kipi: Eylemin yapılmasını başkasına buyurmak, emretmek veya rica etmek için kullanılır. Kip eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir.
Örnek: (Sen) Hemen buraya gel! / (Siz) Lütfen sessiz olun.
Özetle Ana Farklar:
- Haber kipleri gerçekleşmiş veya gerçekleşecek bir olayı bildirir; dilek kipleri ise gerçekleşmesi istenen, gerekli olan veya şarta bağlı olan bir eylemi ifade eder.
- Haber kipleri zaman anlamı taşır; dilek kipleri zaman anlamı taşımaz.
- Haber kipleri daha nesnel (objektif) ifadelerdir; dilek kipleri ise kişinin duygu, düşünce, istek ve taleplerini içerdiği için daha öznel (subjektif) ifadelerdir.
