Edebiyat, gerçeği olduğu gibi anlatmaktan ziyade, onu güzelleştirerek, duygulandırarak ve düşündürerek sunma sanatıdır. İşte Hüsn-i Talil de bu sanatın en incelikli araçlarından biridir. Bir olayın gerçek sebebini bir kenara bırakıp, onu daha güzel, daha şiirsel veya daha etkileyici bir hayali sebebe bağlama sanatı olarak tanımlanır. Şair veya yazar, okuyucuyu sıradan gerçeklikten alıp, kendi kurduğu duygu yüklü dünyaya götürür.
Dize: "Güneş ışığını toplayıp sardı bir kenara / Çünkü senin yüzünü görmekten utandı."
Açıklama: Burada güneşin batması (gerçek neden: dünyanın dönüşü) güzeller güzeli sevgilinin yüzünü görüp utanması gibi hayali ve güzel bir nedene bağlanmıştır. Doğa olayı, insani bir duygu ile açıklanmıştır.
Dize: "Gül hasretinle yanıp tutuşan bülbülün / Ahıdır bu koku, ciğerinden gelen."
Açıklama: Gülün kokusunun gerçek sebebi bitkisel ve kimyasaldır. Ancak şair, bu kokuyu, güle aşık bülbülün ciğerinden çıkan ah'ı (iç çekişi) olarak yorumlar. Acı, güzellikle birleştirilmiştir.
Dize: "Bulutlar bu gece gözyaşı döküyor / Belki de dağların hasretini görüp ağlıyor."
Açıklama: Yağmurun gerçek sebebi meteorolojik bir olaydır. Fakat şair, bulutların dağlara olan özlemi yüzünden ağladığını söyleyerek, doğaya insani bir duygu yüklemiştir.
Bu iki sanat sıkça karıştırılır. Ayrım şudur: Teşhis, cansız varlıklara insan özelliği vermektir (örneğin, "dal gülümsedi"). Hüsn-i Talil ise bir olayın nedenini kişileştirilmiş bir varlığın duygusuna veya eylemine bağlamaktır. Teşhis, Hüsn-i Talil için genellikle bir ön hazırlıktır. Yukarıdaki bulut örneğinde, bulutun ağlaması (teşhis), bu ağlamanın nedeni dağlara duyulan hasret (hüsn-i talil) ile açıklanmıştır.
Hüsn-i Talil, edebiyatın sıradan olanı olağanüstü kılma, bilimsel olanı duygusal bir temele oturtma çabasının ürünüdür. Şairin dünyaya bakış açısını, duyarlılığını ve hayal gücünün sınırlarını gösteren bu sanat, metinleri sadece anlam katmanıyla değil, aynı zamanda bir duygu hazinesi haline getirir. Bir daha bir şiirde doğa olaylarına sıra dışı açıklamalar getirildiğini gördüğünüzde, muhtemelen zarif bir Hüsn-i Talil sanatı ile karşı karşıyasınızdır.
