Islahat Fermanı ve Müslümanların Tepkisi
Islahat Fermanı, 18 Şubat 1856'da Sultan Abdülmecid tarafından ilan edilen ve Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli hukuki ve sosyal düzenlemeler getiren bir belgedir. Fermanın en dikkat çeken yönü, Müslüman olmayan tebaaya (gayrimüslimlere) geniş haklar tanımasıdır. Bu durum, imparatorluğun çoğunluğunu oluşturan Müslüman halk ve aydınlar arasında önemli tepkilere yol açmıştır.
Tepkilerin Nedenleri
Müslüman halkın ve aydınların Islahat Fermanı'na tepki göstermesinin birkaç temel nedeni vardı:
- Gayrimüslimlere Tanınan Ayrıcalıklar: Fermanla birlikte gayrimüslimler askerlikten muaf tutulurken, devlet memuru olma, yüksek rütbelere yükselme ve mahkemelerde Müslümanlarla eşit şahitlik yapma hakkı elde etti. Müslümanlar, yüzyıllardır "hakim millet" konumundayken, bu düzenlemelerle ikinci plana atıldıklarını hissettiler.
- Dış Baskılar: Islahat Fermanı, Kırım Savaşı'nın ardından toplanan Paris Konferansı öncesinde, özellikle Avrupalı devletlerin (İngiltere ve Fransa) baskısıyla ilan edilmişti. Bu durum, fermanın "özerk bir irade" ile değil, "dış dayatma" sonucu çıkarıldığı algısını güçlendirdi ve millî gururu incitti.
- Geleneksel Yapının Bozulması: Ferman, Osmanlı'nın geleneksel millet sisteminde köklü değişiklikler yapıyordu. Müslüman halk, bu değişimin toplumsal düzeni ve Müslüman kimliğin ayrıcalıklı konumunu zayıflatacağından endişe duyuyordu.
- Ekonomik Kaygılar: Gayrimüslim tüccarlara tanınan yeni ticari haklar ve yabancı sermayenin gelişi, Müslüman esnaf ve tüccarların rekabet gücünü azalttı. Bu da ekonomik sıkıntılar ve hoşnutsuzluk yarattı.
Tepkilerin Biçimleri
Müslümanların tepkisi çeşitli şekillerde ortaya çıktı:
- Yazılı Basın: Dönemin gazete ve dergilerinde, özellikle muhafazakar çevreler, fermanı eleştiren yazılar yayımladı. Bu yazılarda, Müslümanların haklarının gasp edildiği ve devletin İslami karakterinden uzaklaştığı vurgulandı.
- Halk Tepkisi: Sokakta ve günlük yaşamda, Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında gerilimler arttı. Özellikle gayrimüslimlerin kilise çanları veya dini alayları gibi görünürlük kazanan hakları, yer yer toplumsal huzursuzluğa neden oldu.
- Aydınlar ve Ulema: Devlet adamları ve din alimleri (ulema) arasında da ferman tartışmalıydı. Bir kısım aydın, modernleşme için gerekli görürken, diğerleri bunun devletin temelini sarsacağını düşünüyordu. Ulema sınıfı ise Müslüman hukukunun (Şeriat) üstünlüğünün zedelendiğini savunarak tepki gösterdi.
Sonuç
Islahat Fermanı, Osmanlı toplumunda eşitlikten çok ayrıcalık yarattığı algısı nedeniyle Müslüman çoğunlukta derin bir hoşnutsuzluk yarattı. Bu tepki, Tanzimat'ın "herkesi Osmanlı vatandaşı yapma" idealinin toplum tarafından benimsenmediğini gösterdi. Ayrıca, bu hoşnutsuzluk, ilerleyen yıllarda artacak olan milliyetçi duyguların ve Osmanlıcılık fikrine olan güvensizliğin de önemli bir habercisi oldu.
