Kıyas (tasım), belirli öncüllerden zorunlu bir sonuç çıkarma işlemidir. Klasik mantıkta, kıyaslar yapılarına ve öncül sayılarına göre çeşitlere ayrılır. Bu ders notunda, Basit Kıyas, Bileşik Kıyas ve Düzensiz Kıyas türlerini örneklerle inceleyeceğiz.
Bir kıyas genellikle iki öncül ve bir sonuçtan oluşur. Öncüller "büyük öncül" ve "küçük öncül" olarak adlandırılır. Örneğin:
Büyük Öncül: Tüm insanlar ölümlüdür.
Küçük Öncül: Sokrates bir insandır.
Sonuç: O halde, Sokrates ölümlüdür.
Yalnızca iki öncül ve bir sonuçtan oluşan, tek bir çıkarım işlemi içeren kıyaslardır. Klasik mantığın en temel ve saf halidir.
Tüm kuşlar kanatlıdır. (Büyük Öncül)
Serçe bir kuştur. (Küçük Öncül)
O halde, serçe kanatlıdır. (Sonuç)
Birden fazla basit kıyasın birleşmesiyle oluşan, zincirleme bir akıl yürütme biçimidir. Bir kıyasın sonucu, bir sonraki kıyasın öncülü olur.
Tüm A'lar B'dir.
Tüm B'ler C'dir.
Tüm C'ler D'dir.
X bir A'dır.
O halde, X bir D'dir.
Burada, her adım bir basit kıyas oluşturur ve bir sonraki adım için öncül sağlar.
Öncüllerinden biri veya sonucu açıkça ifade edilmeyen, "eksiltili" kıyaslardır. Günlük konuşmalarda ve retorikte sıkça karşımıza çıkar.
a) Eksik Büyük Öncül:
"Sokrates bir insandır, o halde ölümlüdür."
Burada "Tüm insanlar ölümlüdür" büyük öncülü zihinde tamamlanır.
b) Eksik Küçük Öncül:
"Tüm insanlar ölümlüdür, o halde Sokrates de ölümlüdür."
Burada "Sokrates bir insandır" küçük öncülü eksiktir.
c) Eksik Sonuç:
"Tüm insanlar ölümlüdür ve Sokrates bir insandır..."
Sonuç söylenmemiş ama dinleyici "Öyleyse Sokrates ölümlüdür" sonucuna ulaşır.
Bir kıyasın geçerli olması için yapısının doğru olması (form geçerliliği) ve öncüllerinin doğru olması (öncül doğruluğu) gerekir. Bu çeşitler, kıyasın biçimsel yapısı ile ilgilidir. Bir kıyasın türünü belirlerken, "Kaç önerme var?", "Öncüller ve sonuç açık mı?", "Zincirleme mi?" sorularını sormak analizi kolaylaştıracaktır.
