🌍 KPSS Coğrafya: İç ve Dış Kuvvetlerin Yeryüzü Şekillerine Etkisi
Yeryüzü şekilleri, iç ve dış kuvvetlerin sürekli etkileşimi sonucu oluşur. Bu kuvvetler, yeryüzünün görünümünü şekillendirirken, coğrafi çeşitliliğin de temelini oluşturur.
🌋 İç Kuvvetler ve Yeryüzü Şekilleri
İç kuvvetler, yerin içindeki enerjiden kaynaklanır ve yeryüzünde büyük ölçekli değişikliklere neden olur.
- ⛰️ Orojenez (Dağ Oluşumu): Levha hareketleri sonucu sıkışan tortul tabakaların kıvrılması veya kırılmasıyla dağlar oluşur.
- Kıvrım Dağları: Alp Himalaya kıvrım sistemi örnektir.
- Kırık Dağları: Horst ve Graben sistemleri (Kaz Dağları, Menteşe Dağları) örnektir.
- 🌋 Volkanizma: Magmanın yeryüzüne çıkmasıyla volkan konileri, lav platoları gibi şekiller oluşur.
- Stratovolkanlar: Kül ve lav katmanlarından oluşur (Ağrı Dağı).
- Kalkan Volkanları: Akışkan lavların yayılmasıyla oluşur (Hawaii Adaları).
- 震 Depremler: Yer kabuğundaki ani kırılmalar sonucu sismik dalgalar yayılır ve yeryüzünde çeşitli hasarlara neden olur. Depremler fay hatları üzerinde yoğunlaşır.
- 🌍 Epirojenez (Kıta Oluşumu): Karaların yükselmesi veya çökmesi olayıdır. Buzul erimesi veya tortu birikimi gibi nedenlerle gerçekleşir.
💧 Dış Kuvvetler ve Yeryüzü Şekilleri
Dış kuvvetler, güneş enerjisi, rüzgar, su ve buz gibi etkenlerle yeryüzünü aşındırır, taşır ve biriktirir.
- ☀️ Aşındırma (Erozyon):
- 💧 Akarsu Aşındırması: Vadiler, kanyonlar, dev kazanı gibi şekiller oluşur.
- 🌬️ Rüzgar Aşındırması: Mantarkaya, şahitkaya, yardang gibi şekiller oluşur.
- 🧊 Buzul Aşındırması: Buzul vadileri, sirkler, morenler gibi şekiller oluşur.
- 🌊 Dalga Aşındırması: Falezler, kıyı okları, lagünler gibi şekiller oluşur.
- ⛰️ Taşıma: Aşınan malzemelerin akarsular, rüzgarlar, buzullar ve dalgalar tarafından taşınmasıdır.
- 🌊 Biriktirme: Taşınan malzemelerin uygun koşullarda birikmesiyle delta ovaları, kumullar, lösler gibi şekiller oluşur.
- 💧 Akarsu Biriktirmesi: Delta ovaları, alüvyon yelpazeleri, birikinti konileri gibi şekiller oluşur.
- 🌬️ Rüzgar Biriktirmesi: Kumullar, lösler gibi şekiller oluşur.
- 🧊 Buzul Biriktirmesi: Morenler, sanderler gibi şekiller oluşur.
- 🌊 Dalga Biriktirmesi: Kıyı okları, lagünler, tombolo gibi şekiller oluşur.
- 🌡️ Kimyasal Çözülme: Özellikle karstik arazilerde (kalker, jips, kaya tuzu) suyun etkisiyle çözünme sonucu lapya, dolin, obruk, mağara gibi şekiller oluşur.
🏞️ Türkiye'deki Yeryüzü Şekillerinin Oluşumu
Türkiye, Alp Himalaya kıvrım kuşağında yer aldığı için dağlık ve engebeli bir yapıya sahiptir. İç ve dış kuvvetlerin etkisiyle çeşitli yeryüzü şekilleri oluşmuştur.
- ⛰️ Dağlar: Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları gibi kıvrım dağları; Kaz Dağları, Aydın Dağları gibi kırık dağları bulunur.
- 🌋 Volkanik Şekiller: Ağrı Dağı, Erciyes Dağı, Nemrut Dağı gibi volkan konileri; Kapadokya'daki peribacaları volkanik tüflerin aşınmasıyla oluşmuştur.
- 💧 Akarsu Şekilleri: Büyük Menderes, Gediz, Seyhan, Ceyhan gibi akarsuların oluşturduğu vadiler ve delta ovaları bulunur.
- 🌊 Kıyı Şekilleri: Karadeniz kıyısında falezler, Ege kıyısında koy ve körfezler, Akdeniz kıyısında ise delta ovaları yaygındır.
- 🏞️ Karstik Şekiller: Akdeniz Bölgesi'nde lapya, dolin, obruk, mağara gibi karstik şekiller yaygındır.
