Osmanlı İmparatorluğu tarihindeki en ağır ve dönüm noktası niteliğindeki antlaşmalardan biri olan Küçük Kaynarca Antlaşması, 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nı sona erdirmiştir. Bu antlaşma, Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğü ve egemenlik hakları açısından geri dönüşü çok zor bir süreci başlatmıştır. Aşağıda, antlaşmanın önemli maddeleri ve bu maddelerin tarihsel yorumu, maddeler halinde açıklanmıştır.
Madde: Kırım Hanlığı, Osmanlı Devleti'nden ayrılarak bağımsız bir devlet haline gelecektir. Ancak, dini bakımdan halifeye (Osmanlı padişahı) bağlı kalacaktır.
Yorumu: Bu madde, görünüşte bağımsızlık gibi görünse de aslında Rusya'nın Kırım'ı ilhak etme yolunda attığı ilk kritik adımdır. Osmanlı Devleti, tarihinde ilk defa Müslüman tebaasını kaybetmiştir. "Dini bakımdan halifeye bağlılık" ibaresi ise, ileride Osmanlı'nın iç işlerine karışmak için Rusya tarafından kullanılacak bir koz olmuştur.
Madde: Rusya, Karadeniz'de donanma bulundurma ve ticaret gemileriyle serbestçe dolaşma hakkı kazanmıştır. Ayrıca, İstanbul ve Çanakkale Boğazları'ndan ticaret gemilerini geçirebilecektir.
Yorumu: Osmanlı Devleti'nin yüzyıllardır bir "Türk gölü" olarak tuttuğu Karadeniz'deki mutlak hakimiyeti sona ermiştir. Bu, Rusya'nın güneye inme ve sıcak denizlere ulaşma politikasında elde ettiği en büyük başarılardan biridir. Boğazlardan geçiş hakkı ise, Boğazlar üzerindeki egemenliğin ilk kez kısıtlanması anlamına gelir.
Madde: Rusya, Osmanlı topraklarında diğer batılı devletlerin (Fransa, İngiltere) sahip olduğu kapitülasyonlardan aynen yararlanacaktır.
Yorumu: Rus tüccarları geniş ticari imtiyazlar elde ederek Osmanlı ekonomisi üzerinde etkili olmaya başlamıştır. Bu, Osmanlı ekonomisinin dışa bağımlılığını artıran bir diğer faktördür.
Madde: Rusya, Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan Ortodoks tebaayı (Rumları) himaye etme hakkını elde etmiştir.
Yorumu: Bu madde, antlaşmanın belki de en tehlikeli ve uzun vadeli sonuçlar doğuran hükmüdür. Rusya, bu maddeye dayanarak Osmanlı Devleti'nin iç işlerine sürekli müdahale etme fırsatı bulmuştur. "Şark Meselesi"nin önemli bir ayağını oluşturur ve Osmanlı'nın egemenlik haklarını ciddi şekilde zedeler.
Madde: Osmanlı Devleti; Kırım, Kabartay, Bucak, Yedisan ve Kılburun gibi bölgeleri kaybetmiş, ayrıca Besarabya, Eflak ve Boğdan'ın yönetiminde Rusya'ya bazı haklar tanımıştır.
Yorumu: Bu kayıplar, Osmanlı'nın Karadeniz'in kuzeyindeki varlığını fiilen sona erdirmiştir. Geniş toprak parçalarının elden çıkması, devletin askeri ve siyasi prestijini derinden sarsmıştır.
Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı Devleti'nin mutlak üstünlüğünü kaybettiğini ve artık toprak bütünlüğünü korumak için büyük güçler arasında denge siyaseti izlemek zorunda kalacağını tüm dünyaya ilan eden bir belgedir. Sadece bir savaşın sonucu değil, aynı zamanda bir çağın kapanışı ve yeni bir jeopolitik dengenin başlangıcıdır. Osmanlı tarihi çalışmalarında, "gerileme dönemi"nin somut ve en kritik dönüm noktalarından biri olarak kabul edilir.
