Mendel genetiği, kalıtım biliminin (genetiğin) kurucusu kabul edilen Gregor Mendel'in 19. yüzyılda bezelye bitkileriyle yaptığı çığır açan deneylerden ortaya çıkan ilkeler bütünüdür. Mendel, bugün "gen" olarak adlandırdığımız kalıtım birimlerinin varlığını ve nasıl aktarıldığını, henüz DNA keşfedilmeden önce, dikkatli gözlem ve matematiksel analizlerle ortaya koymuştur.
Mendel, farklı özelliklere sahip (uzun/kısa boy, sarı/yeşil tohum gibi) bezelye çeşitlerini çaprazlayarak, kalıtımın belirli kurallara göre işlediğini gösterdi. Bu çalışmalardan çıkan temel ilkeler şunlardır:
Her bireyde her özellik için iki "faktör" (bugünkü adıyla allel) bulunur. Üreme hücreleri (gametler) oluşurken bu faktörler birbirinden ayrılır ve her gamete sadece bir faktör geçer. Yani, bir bireyin genotipi Aa ise, ürettiği gametlerin yarısı A, diğer yarısı a allelini taşır.
Farklı özellikleri belirleyen faktörler (genler), gamet oluşumu sırasında birbirlerinden bağımsız olarak dağılırlar. Örneğin, bezelye rengi ve tohum şekli genleri birbirini etkilemez. Bu ilke, genetik çeşitliliğin temel nedenlerinden biridir. (Not: Bu ilke, aynı kromozom üzerinde bulunan ve bağlı genler için geçerli değildir.)
Bir özellik için iki farklı allel bir araya geldiğinde, fenotipte (dış görünüşte) kendini gösteren allel baskın (dominant), gösteremeyen ise çekinik (resesif) olarak adlandırılır. Baskın allel büyük harfle (örn. A), çekinik allel küçük harfle (örn. a) gösterilir.
Mendel'in çalışmaları, 1900'lü yılların başında yeniden keşfedilmiş ve modern genetiğin temelini oluşturmuştur. Bugün Mendel genetiği, Monohibrit Çaprazlama (tek özellik) ve Dihibrit Çaprazlama (iki özellik) gibi temel kalıtım problemlerinin çözümünde kullanılan Punnett kareleri ve olasılık hesaplarının temelidir.
Bir bezelyede sarı tohum (Y) yeşile (y) baskındır. İki heterozigot (Yy) bezelyenin çaprazlanması:
Mendel genetiği, sadece bitkiler için değil, insanlar dahil tüm canlılar için temel kalıtım kurallarını açıklar. Otozomal resesif (kistik fibroz) veya otozomal dominant (Huntington hastalığı) gibi birçok kalıtsal hastalığın kalıtım modeli, Mendel ilkeleriyle anlaşılır. Ayrıca tarımda verimli ve istenen özelliklere sahip bitki ıslahının da temelini oluşturur.
Sonuç olarak, Mendel genetiği, karmaşık genetik mekanizmaların anlaşılması için sağlam bir başlangıç noktası sunar ve biyolojinin en önemli kilometre taşlarından biridir. 🧪
