Nikolay Gogol'ün 1836 yılında kaleme aldığı “Müfettiş” (Revizor), Rus edebiyatının en önemli toplumsal eleştiri ve komedi eserlerinden biridir. Oyun, küçük bir taşra kasabasındaki yozlaşmış bürokratların, İstanbul'dan gelecek bir müfettişin kasabayı gizlice denetleyeceği haberini almaları ve bu sırada kasabaya gelen sıradan bir adamı müfettiş sanmaları üzerine gelişen olayları anlatır. Gogol, bu eserle çürümüş devlet sistemini, rüşveti ve ikiyüzlülüğü keskin bir mizahla eleştirir.
Belediye Başkanı, memurları toplar ve İstanbul'dan bir müfettişin gizli bir görevle kasabaya geleceği haberini verir. Haber, tüm memurları telaşa sevk eder çünkü hepsi görevlerinde yolsuzluk yapmış, rüşvet almış ve işlerini savsaklamıştır. Hemen kasabayı ve özellikle hastane, okul gibi kurumları “gösterişli” hale getirmek için telaşlı hazırlıklar başlar.
Bu sırada, bir handa parası bitmiş ve borçları nedeniyle handan çıkamayan Hlestakov adında genç bir adam kalır. Memurlar onu gizli müfettiş sanır. Hlestakov, başta bu ilgiyi anlamaz ama zamanla durumdan faydalanmaya başlar. Belediye Başkanı onu evine davet eder, ağırlar ve rüşvet niyetine para verir.
Hlestakov, Başkan'ın evinde kalmaya başlar. Kendini İstanbul'da önemli bir devlet adamı olarak tanıtır, olmadık yalanlar söyler. Başkan'ın eşi ve kızı onunla flört eder. Memurlar sırayla gelip ona “hediyeler” (rüşvet) sunar, şikayet dinletir. Hlestakov, durumdan keyif alarak paraları toplar ve hatta aynı anda hem annesi hem kızıyla evlenme sözü verir.
Hlestakov’un sadık uşağı Osip, durumun tehlikeli olabileceğini düşünür ve efendisini hemen kasabadan kaçmaya ikna eder. Hlestakov, “dayısını ziyarete gideceğim” diyerek vedalaşır ve at arabasıyla hızla kasabadan uzaklaşır.
Hlestakov gittikten sonra, Postane Müdürü (mektupları açıp okuma alışkanlığı olan biridir) Hlestakov’un İstanbul'daki bir arkadaşına yazdığı mektubu ele geçirir. Mektupta Hlestakov, kasaba halkını nasıl aptal yerine koyduğunu, nasıl rüşvet topladığını ve Başkan'ın eşiyle kızıyla yaşadığı komik durumu alaycı bir dille anlatmaktadır. Okuduklarını öfkeyle diğerlerine okuyunca gerçek anlaşılır. Tam bu anda bir jandarma gelir ve gerçek müfettişin İstanbul'dan geldiğini ve hepsini beklediğini söyler. Oyun, karakterlerin donakaldığı ünlü “sessiz sahne” ile biter.
Gogol, “Müfettiş” ile sadece Rusya’da değil, dünya tiyatrosunda da kalıcı bir iz bırakmıştır. Oyun, gerçekçilik akımının öncülerinden sayılır ve absürt tiyatronun bazı unsurlarını da barındırır. Eser, güncelliğini hiç yitirmemiş; iktidar, denetim ve ahlaki çöküş temalarıyla her dönemde sahnelenmeye devam etmiştir. Oyunun finalindeki sessiz sahne, tiyatro tarihinin en etkili ve üzerine en çok yorum yapılan sahnelerinden biridir.
Gogol’ün deyişiyle, bu oyunda “Hepimiz Hlestakov’dan bir parça taşırız” ve bu evrensel insani zaaf, “Müfettiş”i zamanın ötesine taşımıştır.
