Pekiştirme nedir (Olumlu, Olumsuz)

Question

Pekiştirme kavramını genel olarak anlıyorum ama olumlu ve olumsuz pekiştirme arasındaki ince farkı tam olarak oturtamadım. Olumlu pekiştirmede iyi bir davranışa ödül verildiğini biliyorum ama olumsuz pekiştirmede hoş olmayan bir şeyin ortadan kalkmasının da ödül gibi çalıştığını karıştırıyorum. Bu iki türü net bir şekilde ayırt edebilmek için basit örneklerle açıklayabilir misiniz?

Answer 1

🧠 Pekiştirme Nedir? (Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme)

Pekiştirme, davranışçı psikolojinin temel taşlarından biridir ve bir davranışın gelecekte tekrarlanma olasılığını arttıran süreçtir. Basitçe, organizmanın (insan veya hayvan) yaptığı bir davranışın sonucunda hoşuna giden bir şey elde etmesi veya hoşuna gitmeyen bir şeyden kurtulmasıdır. Bu, öğrenmenin ve alışkanlık kazanmanın en güçlü yollarından biridir.

Pekiştirme kavramı, genellikle B.F. Skinner'ın operant (edimsel) koşullanma teorisi ile anılır. Skinner, davranışların sonuçları tarafından şekillendirildiğini öne sürmüştür. Pekiştirmeyi anlamak, hem kişisel alışkanlıklarımızı hem de başkalarının (çocuklar, öğrenciler, çalışanlar) davranışlarını anlamak ve yönlendirmek için kritik öneme sahiptir.

⭐ İki Temel Pekiştirme Türü

Pekiştirme, uygulanış şekline göre ikiye ayrılır. Her ikisinin de amacı davranışı güçlendirmek olsa da, bunu tamamen zıt yollarla yaparlar.

1. 🎁 Olumlu Pekiştirme

Olumlu pekiştirme, istenen bir davranışın hemen ardından hoşa giden bir uyaranın (pekiştirecin) eklenmesi ve bu sayede o davranışın sıklığının artırılmasıdır. "Olumlu" kelimesi burada "eklemek" anlamındadır, mutlaka "iyi" veya "ahlaklı" bir şey olduğu anlamına gelmez.

Örnekler:

• ✅ Bir köpeğe "otur" komutuna uyduğunda ödül maması vermek.
• ✅ Bir çocuğun odasını topladığında ona harçlık vermek veya aferin demek.
• ✅ Bir çalışan hedefini aştığında ona prim ödemek.
• ✅ Ders çalıştıktan sonra kendine sevdiğin bir atıştırmalık yemek.

Formülü: Davranış + Hoş Uyaran Ekleme = Davranışın Güçlenmesi

2. 🛡️ Olumsuz Pekiştirme

Olumsuz pekiştirme, istenen bir davranışın hemen ardından hoşa gitmeyen bir uyaranın (itici uyaranın) ortamdan çıkarılması veya azaltılması ve bu sayede o davranışın sıklığının artırılmasıdır. "Olumsuz" kelimesi burada "çıkarmak" anlamındadır. Bu, ceza ile karıştırılmamalıdır. Ceza davranışı azaltmayı amaçlarken, olumsuz pekiştirme davranışı artırmayı amaçlar.

Örnekler:

• ✅ Emniyet kemeri takınca arabanın can sıkıcı ikaz sesinin (itici uyaran) kesilmesi.
• ✅ Diş ağrısı (itici uyaran) çeken birinin dişçiye gidip tedavi olması ve ağrıdan kurtulması.
• ✅ Ödevini zamanında teslim eden bir öğrencinin öğretmenden azar işitme (itici uyaran) riskini ortadan kaldırması.
• ✅ Bir görevi tamamlayınca sıkıcı bir toplantıdan erken ayrılma izni almak.

Formülü: Davranış + İtici Uyaranı Çıkarma = Davranışın Güçlenmesi

⚠️ Önemli Uyarılar ve Karşılaştırma

• Olumsuz Pekiştirme ≠ Ceza: Bu en yaygın karıştırma noktasıdır. Ceza (örn: yanlış davranışa karşı azarlamak) davranışı zayıflatır. Olumsuz pekiştirme ise doğru davranışı güçlendirir.
• Etkililik: Genellikle olumlu pekiştirme daha sürdürülebilir ve sağlıklı bir yöntem olarak kabul edilir. Olumsuz pekiştirme, kaygı veya kaçınma davranışlarına yol açabilir.
• Bireysel Farklar: Bir kişi için pekiştireç olan şey (örn: alkış), bir başkası için nötr veya itici olabilir. Pekiştireci iyi belirlemek gerekir.

🔍 Gerçek Hayattan Bir Senaryo

Durum: Bir ebeveyn, çocuğunun yemekten sonra tabağını lavaboya götürmesini istiyor.

• Olumlu Pekiştirme Yolu: Çocuk her tabağını götürdüğünde, "Aferin, çok yardımcı oldun!" diyerek takdir eder ve hafta sonu ona sevdiği bir aktivite sözü verir.
• Olumsuz Pekiştirme Yolu: Çocuk yemek boyunca "Tabağını götürmeyi unutma!" tembihleri (itici uyaran) duyar. Tabağını götürdüğü anda bu tembihler ve baskı ortadan kalkar.

Her iki durumda da çocuğun tabağı götürme davranışı pekişir, ancak birinde hoş bir şey eklenirken, diğerinde hoş olmayan bir şey kaldırılır.

Sonuç olarak, pekiştirme günlük hayatımızın her anında işleyen güçlü bir psikolojik prensiptir. Onu bilinçli ve doğru bir şekilde kullanmak, hem kendi hedeflerimize ulaşmamızda hem de çevremizdeki insanlarla daha etkili iletişim kurmamızda bize önemli bir araç sağlar.