Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatının önemli isimlerinden Sadri Ertem, toplumcu gerçekçi çizgisi, gazeteciliği ve siyasi kimliğiyle iz bırakmış bir yazardır. En bilinen eseri Çıkrıklar Durunca, Türk romanında endüstriyel değişim ve sınıf çatışmasını işleyen ilk örneklerden biri olarak kabul edilir. Bu yazıda, Ertem'in hayatını, edebi duruşunu ve başyapıtına yakından bakacağız.
Sadri Ertem (1898-1943), İstanbul'da doğdu. Mülkiye'de öğrenim gördü. Kurtuluş Savaşı yıllarında Anadolu'ya geçerek Milli Mücadele'ye destek verdi. Asıl mesleği gazetecilikti; Vakit, Son Posta, Cumhuriyet gibi gazetelerde yazılar yazdı, yazı işleri müdürlüğü yaptı. Gözlemci ve eleştirel gazetecilik anlayışı, edebi eserlerine de yansıdı. 1939-1943 yılları arasında Kütahya milletvekili olarak TBMM'de görev yaptı. Genç sayılabilecek bir yaşta, 45 yaşında hayatını kaybetti.
Sadri Ertem, toplumcu gerçekçi bir yazardır. Eserlerinde:
gibi temaları işlemiştir. Gözlemciliğe dayanan, süslü anlatımdan uzak, yalın bir dili vardır. Hikaye ve romanlarında adeta bir "toplum bilimci" gibi davranır, olayları ve karakterleri sosyo-ekonomik bağlam içinde sunar.
Ertem'in en önemli eseri kabul edilen bu roman, Türk edebiyatında sanayi toplumuna geçiş sürecini ve işçi-işveren çatışmasını konu alan ilk romanlardandır.
Roman, bir Anadolu kasabasında el tezgahlarıyla (çıkrıklarla) dokumacılık yapan küçük üreticilerin, şehre gelen buharlı dokuma fabrikasının rekabeti karşısında çöküşünü anlatır. Makineleşme, geleneksel üretim tarzını ve onunla birlikte sosyal dokuyu altüst eder. "Çıkrıklar durur", işsizlik ve yoksulluk başlar. Romanda, Ağa (işveren) ve işçi sınıfı arasındaki çelişkiler, grev ve direniş temaları işlenir. Eser, sadece bir dramı değil, aynı zamanda ekonomik determinizmin toplum hayatını nasıl şekillendirdiğini de gözler önüne serer.
Toplumsal değişim kaçınılmazdır, ancak bu değişim beraberinde büyük sancılar ve adaletsizlikler getirebilir. Ertem, ilerlemeyi reddetmez, ancak onun insani ve sosyal maliyetine dikkat çeker. Roman, kapitalist üretim ilişkilerinin Anadolu'ya girişinin bir panoramasıdır.
Sadri Ertem, edebiyatı toplumu anlama ve dönüştürme aracı olarak gören bir aydındı. Gazeteciliğin getirdiği hızlı gözlem yeteneği ile eserlerini besledi. Çıkrıklar Durunca, onun bu yaklaşımının en somut ürünüdür ve Türk edebiyatında toplumcu gerçekçi çizginin kilometre taşlarından biri olarak değerini korumaktadır. Ertem'in eserleri, Türkiye'nin modernleşme serüveninin edebi tanıkları olarak okunmaya devam etmektedir.
