Sözcükte yapı konu anlatımı

Question

Bu konuyu çalışırken kök, gövde, ek ve basit/türemiş/birleşik kelimeleri birbirine karıştırıyorum. Özellikle bir kelimenin yapısını nasıl çözümleyeceğimi tam olarak anlayamadım. Bu konuyu daha basit bir şekilde anlatan bir kaynak veya özet arıyorum.

Answer 1

📚 Sözcükte Yapı Nedir?

Bir sözcüğün oluşumunu, köklerini, eklerini ve bu parçaların nasıl bir araya geldiğini inceleyen dil bilgisi konusudur. Sözcükler yapı bakımından üçe ayrılır:

1️⃣ Basit Sözcükler

🔍 Tanım: Hiç ek almayan veya yalnızca çekim eki almış sözcüklerdir. Kök durumundadırlar ve yapım eki içermezler.

• 📌 Örnekler: "ev", "kitap", "ağaç", "okulu", "kalemler"
• 💡 Not: "okulu" sözcüğündeki "-u" eki, iyelik (sahiplik) bildirdiği için çekim ekidir. Bu nedenle sözcük yapısı basittir.

2️⃣ Türemiş Sözcükler (Gövde)

🔍 Tanım: Köke bir veya daha fazla yapım eki getirilerek oluşturulan, yeni anlam kazanmış sözcüklerdir.

• 📌 Örnekler: "göz → gözlük", "bil → bilgi", "sev → sevgi", "simit → simitçi"
• 💡 Formül: Kök + Yapım Eki = Türemiş Sözcük

3️⃣ Birleşik Sözcükler

🔍 Tanım: İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavram veya varlık adı oluşturmasıdır.

• ✅ Birleşik İsim: "hanımeli", "aslanağzı", "ayakkabı", "gecekondu"
• ✅ Birleşik Fiil: "yardım etmek", "vazgeçmek", "hissetmek"
• ✅ Birleşik Sıfat: "açıkgöz", "karnıyarık", "mirasyedi"

🛠️ Sözcüğün Yapısal Öğeleri

🎯 Kök

Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.

• 📌 Örnek: "sevgi", "sevgili", "sevgisiz" → Kök: sev

🎯 Ek

Kök veya gövdelere gelerek onların anlamını değiştiren veya cümle içindeki görevini belirleyen parçalardır.

A) Yapım Ekleri

Köke gelerek yeni anlamda sözcükler türetir. Sözcüğün anlamını değiştirir.

• 📌 Örnek: "göz → gözlük", "baş → başlık", "yaz → yazı"

B) Çekim Ekleri

Kök veya gövdelere gelerek onların cümle içindeki görevini belirler. Sözcüğün anlamını değiştirmez.

• 📌 Örnek: "evi" (belirtme durumu), "okuldan" (ayrılma durumu), "kitaplar" (çoğul eki)

🧠 Önemli Uyarılar

• ⚠️ Bir sözcük hem yapım eki hem çekim eki alabilir. Bu durumda sözcük türemiş sayılır.
• Örnek: "sevgiler" → "sev" (kök) + "gi" (yapım eki) + "ler" (çekim eki)
• ⚠️ Birleşik sözcüklerde sözcükler birleşirken ses düşmesi, ses türemesi olabilir.
• Örnek: "pazar ertesi → pazartesi" (ses düşmesi), "his etmek → hissetmek" (ses türemesi)

🔍 Analiz Örneği

"Kitaplıklarımızdan birini kaybetmiş."

• ➡️ Kök: "kitap"
• ➡️ Yapım Eki: "-lık" (kitaplık → yer ismi yapmış)
• ➡️ Çekim Ekleri: "-lar" (çoğul eki), "-ımız" (iyelik eki), "-dan" (ayrılma/çıkma durumu eki)
• 🎯 Sonuç: Sözcük, yapım eki aldığı için türemiş bir sözcüktür.