Türkiyedeki kıyı tipleri (Enine, Boyuna, Ria, Dalmaçya)

Question

Bu kıyı tiplerini birbirinden ayırt etmekte zorlanıyorum. Özellikle enine ve boyuna kıyıların oluşumunu ve Türkiye'deki hangi bölgelerde görüldüklerini tam olarak karıştırıyorum. Ria ve Dalmaçya kıyı tiplerinin farkını da netleştirmek istiyorum.

Answer 1

# Türkiye'deki Kıyı Tipleri: Enine, Boyuna, Ria ve Dalmaçya Kıyıları

Ülkemiz, üç tarafı farklı jeolojik ve coğrafi özelliklere sahip denizlerle çevrili bir yarımada konumundadır. Bu durum, Türkiye kıyılarında çeşitli kıyı tiplerinin oluşmasına olanak sağlamıştır. Kıyı tipleri, genel olarak dağların kıyıya uzanış doğrultusu, akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetleri, deniz seviyesi değişimleri ve tektonik hareketler gibi faktörlere bağlı olarak şekillenir. Bu yazıda, Türkiye'de görülen başlıca dört kıyı tipini (Enine, Boyuna, Ria ve Dalmaçya) detaylıca inceleyeceğiz.

🏔️ Dağların Uzanışına Göre Kıyı Tipleri

Bu sınıflandırmanın temelini, dağ sıralarının kıyı çizgisine göre konumu oluşturur. Bu durum, kıyıların girintili-çıkıntılı olmasını, doğal liman potansiyelini ve hinterlandın (ard bölge) derinliğini doğrudan etkiler.

📍 1. Boyuna Kıyılar

Tanım: Dağ sıralarının kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyı tipidir. Bu paralellik nedeniyle kıyı çizgisi oldukça düzgün, girinti ve çıkıntıları azdır. Kıta sahanlığı (şelf alanı) dardır ve kıyı hemen derinleşir. Doğal liman sayısı azdır ve kıyı ile iç kesimler arasındaki ulaşım geçitlerle sağlanır.

Türkiye'deki Örnekleri:

• 🇹🇷 Karadeniz Kıyıları: Kuzey Anadolu Dağları'nın kıyıya paralel uzanması tipik bir boyuna kıyı örneğidir. Bu nedenle Sinop ve doğusundaki Trabzon (Doğal Liman) gibi istisnalar dışında büyük doğal limanlar yoktur.
• 🇹🇷 Akdeniz'in Doğu Kesimleri (Mersin-İskenderun arası): Toros Dağları'nın denize paralel yaklaştığı bu kesimlerde de boyuna kıyı özellikleri görülür.

📍 2. Enine Kıyılar

Tanım: Dağ sıralarının kıyı çizgisine dik uzandığı kıyı tipidir. Dağlar arasındaki çöküntü ovaları deniz altında kalarak geniş ve derin körfezler (girintiler), dağların kendisi ise burunlar (çıkıntılar) oluşturur. Kıyı çizgisi oldukça girintili-çıkıntılıdır. Kıta sahanlığı geniş, doğal liman potansiyeli yüksektir. Kıyı ile iç kesimler arasındaki ulaşım daha kolaydır.

Türkiye'deki Örnekleri:

• 🇹🇷 Ege Denizi Kıyıları: Türkiye'deki en tipik enine kıyılar buradadır. Batı Anadolu'daki dağlar (Kaz Dağı, Yunt Dağı, Bozdağlar, Aydın Dağları) ve bunlar arasındaki çöküntü ovaları (Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes) kıyıya dik uzanır. Bu ovaların sular altında kalmasıyla İzmir, Kuşadası, Güllük gibi büyük körfezler; dağların denize ulaşmasıyla da Reşadiye, Bozburun gibi büyük yarımadalar oluşmuştur. Çok sayıda ada (Gökçeada, Bozcaada, Midilli, Sakız vb.) bu kıyı tipinin karakteristik özelliğidir.

🌊 Şekillenme Sürecine Göre Kıyı Tipleri

🪨 3. Ria Tipi Kıyılar

Tanım: Eski akarsu vadilerinin, deniz seviyesinin yükselmesi (transgresyon) veya kıyı çizgisinin çökmesi sonucu sular altında kalmasıyla oluşan girintili-çıkıntılı kıyılardır. Vadilerin sular altında kalması nedeniyle kıyıda "V" şeklinde, dar, derin ve uzun körfezler (ria) görülür. Ria tipi kıyılar, enine kıyıların oluşum sürecini ifade eden bir terimdir aslında.

Türkiye'deki Örnekleri:

• 🇹🇷 Ege Kıyıları (İstanbul Boğazı hariç): Yukarıda bahsedilen enine kıyı yapısı, aynı zamanda bir ria tipi kıyıdır. Büyük ve Küçük Menderes, Gediz gibi nehirlerin eski vadileri sular altında kalmıştır.
• 🇹🇷 İstanbul Boğazı ve Haliç: İstanbul Boğazı, eski bir akarsu vadisinin ria özelliği kazanmış halidir. Haliç (Altın Boynuz) de bir ria kıyısıdır.
• 🇹🇷 Güneybatı Anadolu (Fethiye, Göcek koyları): Bu bölgedeki birçok koy da ria tipi kıyı özelliği gösterir.

🏝️ 4. Dalmaçya Tipi Kıyılar

Tanım: Kıyıya paralel uzanan dağ sıraları (antiklinal) ve bunlar arasındaki çöküntü alanlarının (senklinal) deniz altında kalmasıyla oluşur. Sonuçta, kıyıya paralel uzanan adalar, yarımadalar ve bunların gerisinde kalan, denizle bağlantılı uzun kanallar (kanallar, eski çöküntü alanlarıdır) ortaya çıkar. Adı, Adriyatik Denizi'ndeki Dalmaçya (Hırvatistan) kıyılarından gelir.

Türkiye'deki Örnekleri:

• 🇹🇷 Teke Yarımadası (Kaş - Finike - Kekova arası): Türkiye'deki en belirgin dalmaçya tipi kıyılar bu bölgededir. Kıyıya paralel uzanan dağların yüksek kesimleri ada ve yarımadaları (Kekova Adası gibi), çöküntü alanları ise dar kanalları oluşturmuştur.
• 🇹🇷 Marmara Denizi - Kapıdağ Yarımadası: Kapıdağ Yarımadası (tombolo) ve çevresindeki kıyılarda da dalmaçya tipi özellikler görülebilir.

📊 Özet Tablo: Türkiye'deki Kıyı Tiplerinin Karşılaştırılması

Boyuna Kıyı: Dağlar // Kıyı, Düzgün kıyı, Doğal liman az, Ulaşım zor. Örn: Karadeniz.
Enine Kıyı: Dağlar ⟂ Kıyı, Girintili-çıkıntılı, Doğal liman çok, Ulaşım kolay. Örn: Ege.
Ria Tipi: Vadi sular altında kalır, "V" şeklinde körfezler. Örn: Ege Koyları, İstanbul Boğazı.
Dalmaçya Tipi: Kıyıya // adalar, arkada kanallar. Örn: Teke Yarımadası (Kekova).

Sonuç olarak, Türkiye'nin kıyıları jeolojik geçmişin ve iklim koşullarının bir yansımasıdır. Bu çeşitlilik, ülkemize benzersiz doğal güzellikler, farklı liman olanakları ve zengin bir kıyı ekosistemi kazandırmıştır. Kıyı tiplerini anlamak, bölgelerin yerleşim özelliklerini, ekonomik faaliyetlerini ve ulaşım ağlarını kavramak için de temel bir anahtardır.