Ünlü daralması kuralı (-yor eki)

Question

Bu kuralı genelde anlıyorum ama bazı kelimelerde kafam karışıyor. Mesela "bekle-yor" neden "bekliyor" oluyor da "izle-yor" aynı kalıyor? Bu ayrımı yapmakta zorlanıyorum.

Answer 1

# 📚 Ünlü Daralması Kuralı (-yor Eki) – Ders Notu

🎯 Konuya Giriş: Ünlü Daralması Nedir?

Türkçede, bazı fiil kök ve gövdelerine -yor eki getirildiğinde, fiilin sonundaki geniş ünlülerin (a, e) dar ünlülere (ı, i, u, ü) dönüşmesine ünlü daralması denir. Bu ses olayı, söyleyişi kolaylaştıran bir ünlü uyumu düzenlemesidir.

🔍 Kuralın Uygulandığı Durumlar

📌 1. "-a" ve "-e" Geniş Ünlülerinin Daralması

Son hecesinde a veya e geniş ünlüsü bulunan fiillere -yor eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralarak ı, i, u, ü'ye dönüşür.

✅ Örnekler:

• 🥘 başla - yor → başlıyor (a → ı)
• 🏃 koşma - yor → koşmuyor (a → u) (olumsuzluk eki "-ma" ile)
• 🎤 söyle - yor → söylüyor (e → ü)
• 👀 bakma - yor → bakmıyor (a → ı) (olumsuzluk eki "-ma" ile)
• ✍️ yazma - yor → yazmıyor (a → ı)

📌 2. "-yor" Ekinin Özel Durumu

-yor eki kendisi dar ünlü ile başladığı için, önündeki hecedeki geniş ünlüyü daraltır. Bu ekin ünlü uyumlarına uymadığını da unutmayalım!

🚫 Kuralın Uygulanmadığı (İstisna) Durumlar

❌ 1. Tek Heceli Fiillerde Genellikle Daralma Olmaz

• yap - yor → yapıyor ❌ (Burada "a" daralmamış, sadece kaynaştırma harfi gelmiş)
• tut - yor → tutuyor ❌
• sus - yor → susuyor ❌

⚠️ Önemli Not: "de-" ve "ye-" fiilleri tek heceli olmalarına rağmen istisnadır ve daralır: diyor, yiyor.

❌ 2. "-ıyor, -iyor, -uyor, -üyor" ile Biten Fiillerde Daralma Olmaz

Zaten dar ünlü ile biten fiillerde daralma gerçekleşmez.

• geliyor (zaten "i" dar ünlü)
• gülüyor (zaten "ü" dar ünlü)

🎓 Yazım ve Okuma İlişkisi

Ünlü daralması söyleyişte gerçekleşen bir ses olayıdır, ancak yazımda da gösterilir. Yani söylendiği gibi yazılır:

• 🔠 Doğru: "bekliyor" (bekle-yor)
• ❌ Yanlış: "bekleyor"

📖 Formülize Edelim

Fiil kök/gövdesi + (-ma/-me olumsuzluk eki) + (-yor şimdiki zaman eki) durumunda:

a → ı, u
e → i, ü

Matematiksel ifadeyle: \( Fiil_{son ünlü=a/e} + yor \rightarrow Fiil_{son ünlü=ı/i/u/ü} + yor \)

💡 Pratik İpuçları

• ✅ Kontrol yöntemi: Fiilin mastar haliyle düşünün: "başlamak" → "başlıyor"
• ✅ Ses kaydı yöntemi: "bekle-yor" diye ayırın, hızlı söyleyin: "bekliyor" olur
• ✅ Olumsuz fiillere dikkat: "gelmiyor" (gel-me-yor), "yapmıyor" (yap-ma-yor)

✏️ Alıştırma Örnekleri

Aşağıdaki fiilleri -yor ekiyle çekimleyin:

1. anla- → anlıyor
2. sakla- → saklıyor
3. izle- → izliyor
4. oyna- → oynuyor
5. dinle- → dinliyor

📌 Özet

Ünlü daralması, Türkçenin ses uyumu kurallarından kaynaklanan doğal bir ses olayıdır. -yor eki özelinde, fiillerin sonundaki a/e geniş ünlülerinin ı/i/u/ü dar ünlülerine dönüşmesiyle gerçekleşir. Yazımda bu değişiklik mutlaka gösterilir. İstisnaları (de-, ye- fiilleri gibi) ezberlemek, kuralı doğru uygulamak için önemlidir.

🔍 Son kontrol: Bir fiilde ünlü daralması olup olmadığını anlamak için, fiili "-yor" ekinden ayırıp kök halini düşünün. Kökte "a/e" varsa ve "-yor" eklenince "ı/i/u/ü" olmuşsa, ünlü daralması gerçekleşmiştir.