# 🧠 "Varoluş Özden Önce Gelir" Ne Demek? Sartre'ın Varoluşçu Manifestosu
Jean-Paul Sartre'ın "Varoluşçuluk bir hümanizmdir" adlı ünlü konferansında ortaya koyduğu "Varoluş özden önce gelir" ifadesi, 20. yüzyıl felsefesinin en çarpıcı ve tartışmalı önermelerinden biridir. Bu makalede, bu derin felsefi düşünceyi günlük hayatla bağlantılar kurarak açıklamaya çalışacağız.
🎭 Temel Kavramlar: Varoluş ve Öz Nedir?
Öncelikle Sartre'ın kullandığı bu iki kavramı netleştirelim:
- ✨ Varoluş (Existence): Bir şeyin "orada olması", var olması halidir. İnsan için doğmuş olma, dünyaya fırlatılmış olma durumu.
- 🔮 Öz (Essence): Bir şeyin "ne olduğu", onu tanımlayan sabit, değişmez nitelikler bütünü.
⚖️ Geleneksel Anlayış: "Öz Varoluştan Önce Gelir"
Geleneksel felsefede (özellikle Aristoteles ve Thomas Aquinas'ta) nesneler ve hatta insan için "öz varoluştan önce gelir" düşüncesi hakimdi. Yani:
- 🔨 Bir çakı önce zihinde tasarlanır (kesme işlevi, sapı, bıçağı), sonra üretilir.
- 🍎 Bir elma ağacının özü (tohumunda) zaten bellidir, elma olarak var olur.
- 👼 Geleneksel dini anlayışta insan, Tanrı'nın zihninde bir plan (öz) olarak vardır, sonra yaratılır.
💥 Sartre'ın Devrimci Çıkışı: İnsan Bir Projedir
Sartre, insanın bu geleneksel kalıba sığmayacağını savunur. İnsan için durum tam tersidir:
- İnsan önce var olur – dünyaya fırlatılır, doğar.
- Sonra kendi özünü kendi yaratır – seçimleri, eylemleri, değerleri ve hayatıyla kendini tanımlar.
- Ölünceye kadar bu proje devam eder – insan hiçbir zaman tamamlanmış bir ürün değildir.
📌 Sartre'ın Ünlü Örneği: Kâğıt Açacağı vs. İnsan
Sartre, bir kâğıt açacağının özünün (amacının, tasarımının) onu üretenin zihninde önceden var olduğunu söyler. Ancak insan için böyle bir "yaratıcı zihin" yoktur. İnsan, kendisini tasarlayacak bir Tanrı olmadan, kendi başına bırakılmıştır. Bu nedenle, insanın özü yoktur, onu kendisi inşa eder.
😨 Sorumluluk ve Kaygı: Özgürlük Bir Yüktür
Bu düşünce heyecan verici olduğu kadar korkutucudur da. Çünkü:
- 🤷 Mazeret yoktur: "Ben böyle doğdum", "Ben buyum" gibi ifadeler geçersizdir. İnsan yaptıklarından tamamen sorumludur.
- 😰 Kaygı (Angst) kaçınılmazdır: Sınırsız özgürlük ve seçim yapma zorunluluğu, derin bir varoluşsal kaygı yaratır.
- 🌍 Evrensel sorumluluk: Sartre'a göre, bir insan kendini seçerken aslında "tüm insanlık için nasıl olunması gerektiğini" seçer. Bu, yükü daha da ağırlaştırır.
🎯 Günlük Hayattan Örnekler
- "Ben tembel biriyim" demek yerine, "Tembel davranmayı seçiyorum" demek gerekir. Çünkü tembellik öz değil, sürekli tekrarlanan bir seçimdir.
- Bir öğrenci, "Matematiğe yeteneğim yok" diyerek kendini sabit bir öze hapsedemez. Çalışma ve çaba seçimleriyle kendi "yetenek" özünü inşa eder.
- Toplumsal roller (iyi anne, sadık eş, başarılı iş insanı) önceden belirlenmiş özler değil, sürekli yeniden yapılan seçimler bütünüdür.
🌟 Sonuç: İnsan Özgürlüğe Mahkûmdur
Sartre'ın bu sözü, insana muazzam bir güç ve ağır bir sorumluluk yükler. İnsan, bir sanat eseri gibi, her gün fırça darbeleriyle kendini yaratır. Bu, umut vericidir çünkü geçmişimiz ve şu anımız bizi sonsuza kadar tanımlamaz. Aynı zamanda ürkütücüdür çünkü kim olduğumuzun tek sorumlusu biziz. Sartre bize şunu hatırlatır: Biz, yaptığımız seçimlerin toplamıyız. Ve her an yeni bir seçimle kendimizi yeniden yaratma özgürlüğüne sahibiz.
Bu nedenle "Varoluş özden önce gelir" yalnızca felsefi bir önerme değil, hayatı nasıl yaşayacağımıza dair radikal bir çağrıdır.
