Etrafımıza baktığımızda birçok varlık görürüz. Dağlar, taşlar, masalar cansız; insanlar, hayvanlar, bitkiler ise canlıdır. Peki, bir varlığın "canlı" olduğunu nasıl anlarız? Biyoloji bilimi, tüm canlıların paylaştığı bazı ortak özellikler olduğunu söyler. Bu ders notunda, canlıların bu temel özelliklerini öğreneceğiz.
Tüm canlılar (bir bakteri, bir çam ağacı, bir kedi ya da bir insan) aşağıdaki sekiz özelliği gösterir:
Tüm canlılar hücrelerden oluşur. Hücre, canlının yapı ve işlev birimidir. Bazı canlılar tek bir hücreden (örneğin: amip, bakteri), bazıları ise trilyonlarca hücreden (örneğin: insan, ağaç) oluşur.
Canlılar, büyümek, hareket etmek, üremek gibi yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Bu enerjiyi besinlerden elde ederler. Enerjinin üretilmesi ve kullanılması sürecine metabolizma denir.
Canlılar, beslenme ve hücre bölünmesi sayesinde büyür (boyut ve kütle artışı). Ayrıca, gelişirler (yapısal değişikliklerle yetişkin forma ulaşma). Bir tohumun fideye, bir yavru kedinin yetişkin kediye dönüşmesi buna örnektir.
Canlılar, iç ortamlarının dengelerini (vücut sıcaklığı, su oranı, kan şekeri gibi) korumaya çalışır. Bu iç dengeyi koruma yeteneğine homeostazi denir. Örneğin, sıcakta terleyerek vücut ısımızı sabit tutmaya çalışırız.
Canlılar, iç ve dış çevrelerinden gelen uyarıları algılar ve bu uyarılara tepki verir. Bitkilerin güneşe doğru yönelmesi (fototropizma), elimizi sıcak bir cisme değdirdiğimizde aniden çekmemiz birer tepkidir.
Canlılar, kendilerine benzer yeni bireyler oluşturabilir. Bu sayede nesillerini devam ettirirler. Kalıtsal bilgiler (DNA) ebeveynlerden yavrulara aktarılır. Üreme, eşeyli (iki ebeveynle) veya eşeysiz (tek ebeveynle) olabilir.
Tüm canlılar, enerji ve yapı taşlarını sağlamak için beslenmek zorundadır. Üreticiler (bitkiler) fotosentezle kendi besinini yapar. Tüketiciler (hayvanlar, insanlar) ise hazır besin alır.
Canlılar yer değiştirme hareketi (lokomosyon) yapabilir veya vücutlarının bir kısmını hareket ettirebilir. Hayvanlar yürüyerek, bitkiler ise yapraklarını veya köklerini hareket ettirerek bu özelliği gösterir.
Sonuç: Bir varlığın canlı sayılabilmesi için bu sekiz özelliğin tamamını göstermesi gerekir. Bu özellikler, dünyadaki tüm canlılığın ortak dilidir! 🎯
