Anlam Daralması
Anlam daralması, bir sözcüğün zaman içinde anlam bakımından daralarak, eskiden ifade ettiği şeylerin sadece bir bölümünü ifade eder hale gelmesidir. Yani sözcüğün kapsamı küçülür.
Örnekler:
- "Oğul" sözcüğü Eski Türkçede hem kız hem de erkek çocuklar için kullanılırken (geniş anlam), günümüzde sadece erkek çocuk için kullanılmaktadır (daralmış anlam).
- "Erişmek" fiili, "ulaşmak, varmak, kavuşmak, yetişmek" gibi birçok anlamı ifade ederken, bugün daha çok "yaşça ilerlemek" (yaşı erdirmek) anlamında daralmıştır.
- "Yemiş" sözcüğü, eskiden "yenebilen her türlü bitkisel besin" anlamına gelirken, günümüzde daha çok "meyve" anlamında kullanılmaktadır.
Anlam Genişlemesi
Anlam genişlemesi ise, bir sözcüğün zaman içinde anlam bakımından genişleyerek, eskiden ifade ettiğinden daha fazla şeyi ifade eder hale gelmesidir. Yani sözcüğün kapsamı büyür.
Örnekler:
- "Alan" sözcüğü, eskiden sadece "düz ve açık yer, meydan" anlamına gelirken, günümüzde "çalışma alanı", "bilim alanı", "görev alanı" gibi kullanımlarla soyut ve mecaz anlamları da kapsayacak şekilde genişlemiştir.
- "Okumak" fiili, başlangıçta sadece "yazıyı çözümlemek" anlamındayken, zamanla "ders çalışmak", "bir konuyu derinlemesine incelemek" ve hatta "bir cihazın göstergesini yorumlamak" gibi çok daha geniş anlamlar kazanmıştır.
- "Köşk" sözcüğü, Farsçadan dilimize "iki katlı, katları birbirine bağlanmamış ev" anlamıyla girmişken, günümüzde genellikle "bahçe içindeki küçük, süslü ev" anlamında kullanılarak anlamı genişlemiştir.
Özet
- Anlam Daralması: Sözcüğün kapsamının küçülmesi, anlamının daralmasıdır. (Genel → Özel)
- Anlam Genişlemesi: Sözcüğün kapsamının büyümesi, anlamının çeşitlenmesidir. (Özel → Genel)
Bu iki kavram, dilin canlı ve dinamik bir varlık olduğunun, toplumsal ihtiyaçlara göre sürekli değiştiğinin en önemli göstergelerindendir.
