Büyük ünlü uyumuna uymayan ekler (-ken, -yor, -ki)

Question

Bu ekleri hangi kelimelere getireceğimi karıştırıyorum. Mesela "koşarken" derken büyük ünlü uyumuna uymuyor ama doğru kullanılıyor. Bu eklerin istisna olduğunu biliyorum ama aklımda tutmakta zorlanıyorum.

Answer 1

📘 Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler

Türkçede kelimelere eklenen çoğu ek, büyük ünlü uyumuna uyar. Yani, eklendiği kelimenin son hecesindeki ünlünün kalınlık-incelik durumuna göre şekil değiştirir. Ancak, dilimizde bu kurala uymayan, sabit kalan birkaç önemli ek vardır. Bu ekler, hangi kelimeye eklendiklerine bakılmaksızın her zaman aynı şekilde yazılır.

🎯 Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

Bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa, sonraki hecelerde de kalın ünlüler bulunmalıdır. İlk hecede ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, sonraki hecelerde de ince ünlüler bulunmalıdır. Bu kurala Büyük Ünlü Uyumu denir.

🚫 Kurala Uymayan Ekler

Aşağıdaki ekler, her durumda aynı şekilde yazılır ve büyük ünlü uyumuna uymazlar.

• ➡️ -yor (Şimdiki Zaman Eki)
• ➡️ -ken (Zarf-Fiil Eki)
• ➡️ -ki (İlgi ve İşaret Eki)
• ➡️ -leyin (Zaman Bildiren Ek)
• ➡️ -imtırak (Renk Bildiren Ek)
• ➡️ -daş (İsimden İsim Yapan Ek)

🔍 Eklerin Ayrıntılı İncelenmesi

1. 🕒 -yor Eki (Şimdiki Zaman Eki)

Fiillere gelerek şimdiki zaman anlamı katan bu ek, her zaman "-yor" şeklinde yazılır. Eklendiği fiilin ünlüsü kalın da olsa, ince de olsa değişmez.

• ✅ gel-i-yor (gelmek)
• ✅ bak-ı-yor (bakmak)
• ✅ gül-ü-yor (gülmek)
• ✅ oku-yor (okumak)

Uyarı: "-yor" eki, kendinden önceki geniş ünlüyü (a, e) daraltır (ı, i, u, ü). Bu nedenle "anla-yor" değil, "anlı-yor"; "ye-yor" değil, "yi-yor" şeklinde yazılır. Ancak ekin kendisi yine "-yor" olarak kalır.

2. ⏳ -ken Eki (Zarf-Fiil Eki)

Fiillere gelerek "o esnada, iken" anlamı katan bu ek, her zaman "-ken" şeklinde yazılır.

• ✅ gel-ir-ken (gelmek)
• ✅ oku-r-ken (okumak)
• ✅ koş-ar-ken (koşmak)
• ✅ çalış-ır-ken (çalışmak)

Not: "-ken" eki, isim soylu sözcüklere de eklenebilir ve yine değişmez: çocuk-ken, öğrenci-ken.

3. 📍 -ki Eki (İlgi ve İşaret Eki)

İsimlere eklenerek onlara işaret veya ilgi anlamı katan bu ek, her zaman "-ki" şeklinde yazılır.

• ✅ senin-ki (senin olan)
• ✅ akşam-ki (akşam olan)
• ✅ duvar-daki (duvarda olan) -Burada "-ki" eki, "-da" bulunma hal ekinden sonra gelir. "-da" eki uyuma uyar, "-ki" eki uymaz.
• ✅ yarın-ki (yarın olan)

Önemli Ayırım: "ki" bağlacı ayrı yazılır (bilki, öyle ki). "-ki" eki ise kelimeye bitişik yazılır.

💡 Diğer Önemli Ekler

• ✅ -leyin Eki: sabah-leyin, akşam-leyin
• ✅ -imtırak Eki: mavi-mtırak, ekşi-mtırak
• ✅ -daş Eki: vatan-daş, meslek-taş -Bu ek, ünsüz benzeşmesine uğrayabilir ama büyük ünlü uyumuna uymaz.

🎓 Özet

• 📌 -yor, -ken, -ki ekleri Türkçedeki en yaygın istisnalardır.
• 📌 Bu ekler, eklendikleri kelimenin ünlüleri kalın da olsa asla değişmezler.
• 📌 Bu ekleri doğru yazmak, yazım kurallarını doğru uygulamanın önemli bir parçasıdır.