Edebi sanatlar konu anlatımı

Question

Bu konuyu anlamakta biraz zorlanıyorum. Özellikle teşbih ve mecaz gibi sanatları birbirine karıştırıyorum. Hangi sanatın ne olduğunu kolayca ayırt edebilmem için pratik bir yöntem arıyorum.

Answer 1

Edebi Sanatlar (Söz Sanatları) Nedir?

Edebi sanatlar, duygu ve düşünceleri daha etkili, daha güzel ve daha çarpıcı bir şekilde ifade etmek için sözcüklere farklı anlamlar yükleyerek veya sözcükleri farklı şekillerde kullanarak yapılan söz oyunlarıdır. Kısaca, dilin sıradan kullanımından sıyrılarak sanatlı ve zengin bir anlatım oluşturma yollarıdır.

1. Mecaz (Değişmece) ile İlgili Sanatlar

Bu sanatlarda sözcükler, gerçek anlamları dışında kullanılır.

• Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması - Düz Değişmece): Bir sözün, benzerlik dışında bir ilişkiyle başka bir söz yerine kullanılmasıdır.

  Örnek: "Ankara bu konuda kararlı." (Ankara sözcüğü ile Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti kastedilmiştir. Parça-Bütün ilişkisi vardır.)

  Örnek: "Sobayı yaktın mı?" (Soba sözcüğü ile içindeki odun/kömür kastedilmiştir. İç-Dış ilişkisi vardır.)

• Teşhis (Kişileştirme): İnsan dışı varlıklara (hayvan, bitki, eşya vb.) insana özgü nitelikler vermektir.

  Örnek: "Ağaçlar sonbaharda hüzünle sarardı." (Hüzünlenmek insana özgü bir duygudur, ağaca aktarılmıştır.)
• İntak (Konuşturma): İnsan dışı varlıkların konuşturulmasıdır. Teşhis sanatı genellikle intak sanatını da içerir.

  Örnek: "Mor menekşe: 'Bana dokunma!' diye bağırdı."

2. Benzerlik (Teşbih) ile İlgili Sanatlar

Bu sanatlarda, aralarında benzerlik bulunan kavram veya varlıklar birbirine benzetilir.

• Teşbih (Benzetme): Aralarında ortak nitelik bulunan iki şeyden, zayıf olanın kuvvetli olana benzetilmesidir. Dört unsuru vardır:
  • Benzeyen: Kendisine benzetilen varlığın özelliğini taşıyan, zayıf olan.
  • Kendisine Benzetilen: Bir özelliğiyle güçlü olan, kendisine benzetme yapılan.
  • Benzetme Yönü: İki varlık arasındaki ortak özellik.
  • Benzetme Edatı: "Gibi, kadar, sanki, misal" gibi edatlar.

  Örnek: "Aslan gibi güçlü bir çocuk."
  Benzeyen: çocuk
  Kendisine Benzetilen: aslan
  Benzetme Yönü: güçlü
  Benzetme Edatı: gibi

• İstiare (Eğretileme - İğretileme): Benzetmenin temel ögelerinden (benzeyen veya kendisine benzetilen) sadece biri kullanılarak yapılan sanattır.
  • Açık İstiare: Sadece kendisine benzetilen kullanılır. Benzeyen söylenmez.

    Örnek: "Yuvayı yapan dişi kuştur." (Kadın, "dişi kuş"a benzetilmiştir ama "kadın" söylenmemiştir. Kendisine benzetilen: dişi kuş)

  • Kapalı İstiare: Sadece benzeyen kullanılır. Kendisine benzetilen söylenmez.

    Örnek: "Yuvarlanıp gidiyordu hayat denen çılgın araba." (Hayat, bir arabaya benzetilmiştir ama "araba" söylenmemiş, onun özelliği olan "yuvarlanıp gitmek" kullanılmıştır. Benzeyen: hayat)

• Kinaye (Değinmece): Bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek şekilde kullanılmasıdır. Asıl kastedilen, mecaz anlamdır.

  Örnek: "Çamur atmak için elinden geleni yapıyor." (Bu cümlede "çamur atmak" hem gerçek anlamda birine çamur fırlatmayı, hem de mecaz anlamda iftira atmayı düşündürür. Asıl kastedilen iftira atmaktır.)

• Tariz (Dokundurma - İğneleme): Bir kişiyi iğnelemek, onunla alay etmek amacıyla sözün tam ters bir anlamda kullanılmasıdır. Genellikle sitem ve eleştiri amacı taşır.

  Örnek: Bir işi çok yavaş yapan birine "Ne kadar da hızlısın!" demek.

3. Anlam (Mânâ) ile İlgili Sanatlar

Bu sanatlarda, sözcüklerin anlam derinliklerinden ve çağrışımlarından yararlanılır.

• Tevriye (Amacı Gizleme): Birden fazla gerçek anlamı olan bir sözcüğün, cümle içinde iki anlama gelecek şekilde kullanılmasıdır. Ancak, uzak anlam kastedilir.

  Örnek: "Beyefendi bir duru insandı."
  "Duru" sözcüğünün anlamları: 1) Berrak, temiz (mecaz), 2) Ayakta duran (gerçek). Burada asıl kastedilen "temiz karakterli" anlamıdır.

• Hüsn-i Talil (Güzel Sebep Bulma): Bir olgunun meydana gelişini, gerçek sebebi dışında, hayali ve güzel bir sebebe bağlamaktır.

  Örnek: "Güneş, senin güzelliğinden utandığı için battı." (Güneşin batmasının gerçek sebebi dünyanın dönmesidir, ancak şair bunu sevgilinin güzelliğine bağlamıştır.)

• Tecahül-i Arif (Bilmezden Gelme): Şairin, çok iyi bildiği bir şeyi bilmiyormuş gibi göstermesi veya bir soru yöneltmesidir. Anlatıma incelik katar.

  Örnek: "Şeb-i yeldayı müneccimle muvakkit ne bilir / Müptela-yı gama sor kim geceler kaç saat." (Beyitte şair, "Gam hastası olana sor, geceler kaç saattir?" diyerek, aslında çok iyi bildiği "gam çekenler için gecelerin çok uzun olduğu" gerçeğini bilmezden gelmiştir.)

• Tenasüp (Uygunluk): Anlam bakımından birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır.

  Örnek: "Kitap, defter, kalem, mürekkep... Hepsi çantasındaydı." (Tüm bu sözcükler "okul/öğrencilik" anlamı etrafında ilişkilidir.)

• Leff ü Neşr: Bir dizede veya cümlede en az iki şey söyledikten sonra, onlarla ilgili açıklamaları bir sonraki dizede veya cümlede yapmaktır.

  Örnek: "Gönlümde ateştin, gözümde yaştın."
  Açıklaması: "Gönlüm yanıyor, gözüm ağlıyor senin için." (Gönül - ateş / Göz - yaş ilişkisi kurulmuştur.)

4. Söz (Lafız) ile İlgili Sanatlar

Bu sanatlarda, sözcüklerin yapısal özellikleri, yazılışları ve söylenişleri ön plandadır.

• Cinas (Sesteşlik): Yazılışları ve söylenişleri aynı ancak anlamları farklı olan sözcükleri bir arada kullanmaktır.

  Örnek: "Kalem böyle çalınmıştır yazıma / Yazım kışa uymaz, kışım yazıma." (Bu beyitte "yazım" sözcüğü, hem "yazı yazma" hem de "yaz mevsimi" anlamında kullanılarak cinas yapılmıştır.)

  Örnek: "Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya / Ben yarimden ayrılmam götürseler asmaya." (İlk "asma" üzüm bitkisi, ikinci "asma" ise idam etme anlamındadır.)

• İrsal-i Mesel (Atasözü Söyleme): Anlatıma güç katmak, düşünceyi pekiştirmek için atasözü veya özdeyiş kullanmaktır.

  Örnek: "Dost acı söyler. Bu yüzden onun sözlerine kızmamalısın."

• Tekrir (Yineleme): Bir sözcüğü veya söz grubunu, anlamı güçlendirmek amacıyla arka arkaya tekrarlamaktır.

  Örnek: "Gitme, ey yolcu, gitme!"

Not: Edebi sanatları iyi kavramak için bol bol örnek incelemek ve bu sanatları şiir ve düz yazılarda tespit etmeye çalışmak faydalı olacaktır.