Gizil (Örtük) öğrenme nedir (Tolman)

Question

Psikoloji dersinde Tolman'ın deneylerini gördüm ama tam olarak anlayamadım. Özellikle ödül olmadan öğrenmenin nasıl gerçekleştiği kafamı karıştırdı. Bir şeyi öğrenmek için her zaman pekiştirmeye gerek olmadığını söylüyor gibi ama bu nasıl oluyor?

Answer 1

# 🧠 Gizil (Örtük) Öğrenme Nedir? – Tolman’ın Bilişsel Haritalar Kuramı

Psikoloji ve eğitim bilimlerinde öğrenme denince akla ilk gelen, ödül-ceza mekanizmaları üzerine kurulu davranışçı yaklaşımlardır. Ancak 20. yüzyılın ortalarında Edward C. Tolman, bu geleneksel görüşe meydan okuyan ve öğrenmenin yalnızca gözlemlenebilir davranışlardan ibaret olmadığını savunan “Gizil (Örtük) Öğrenme” kavramını ortaya attı. Peki nedir bu gizil öğrenme ve Tolman’ın bize sunduğu bilişsel haritalar nasıl işler? Gelin birlikte keşfedelim.

🔍 Edward C. Tolman Kimdir?

Edward Chace Tolman (1886-1959), Amerikalı bir psikolog ve davranışçılık akımına tepki olarak doğan bilişsel psikolojinin öncülerinden biriydi. Tolman, hayvanların ve insanların çevrelerini pasif bir şekilde değil, aktif olarak anlamlandırdığını ve zihinsel temsiller oluşturduğunu savundu. Ona göre öğrenme, yalnızca bir uyaran-tepki bağı değil, bir “beklenti” ve “amaç” süreciydi.

📚 Gizil (Örtük) Öğrenme Nedir?

Gizil öğrenme, herhangi bir ödül, pekiştireç veya açık bir performans göstergesi olmadan gerçekleşen öğrenme türüdür. Birey, o anda öğrendiğinin farkında olmayabilir, ancak bu bilgi daha sonra ihtiyaç duyulduğunda ortaya çıkar. Tolman’a göre organizmalar, çevrelerini keşfederken farkında olmadan bir “bilişsel harita” oluştururlar. Bu harita, mekansal ilişkileri, yolları ve çözüm yollarını içerir.

🐀 Tolman’ın Fare Deneyi ve Bilişsel Haritalar

Tolman’ın ünlü deneyinde, fareler bir labirent içinde üç gruba ayrıldı:

• 🎯 1. Grup: Her denemede labirentin sonundaki yiyeceği buldu (ödüllendirildi).
• 🚶 2. Grup: Hiç ödül almadı, sadece labirentte serbestçe dolaştı.
• ⏳ 3. Grup: İlk 10 gün ödül almadı, 11. günden itibaren ödül verilmeye başlandı.

İlginç olan, 3. grubun ödül verilmeye başlandıktan sonraki performansının, ilk günden itibaren ödül alan 1. gruba çok hızlı bir şekilde yetişmesi ve hatta onları geçmesiydi. Bu da gösteriyordu ki fareler, ödül olmasa da labirentin yapısını gizlice öğrenmiş, bir zihinsel harita oluşturmuştu. Ödül, sadece bu gizli bilgiyi açığa çıkaran bir tetikleyici işlevi gördü.

🧩 Gizil Öğrenmenin Temel Özellikleri

• ✨ Ödülsüz Gerçekleşir: Öğrenme, dışsal bir pekiştirece bağlı değildir.
• 🗺️ Bilişsel Haritalar Oluşturur: Çevreye dair zihinsel modeller geliştirilir.
• ⏱️ Zaman İçinde Ortaya Çıkar: Öğrenilenler, gerektiği anda performansa dönüşür.
• 🧠 Farkındalık Gerektirmez: Çoğu zaman birey öğrendiğinin bilincinde değildir.
• 🎯 Amaç Odaklıdır: Organizma, bir hedefe yönelik bilgi toplar.

🌍 Günlük Yaşamdan Örnekler

Gizil öğrenme sadece laboratuvarda değil, günlük hayatımızda da sıkça karşımıza çıkar:

• 🏙️ Yeni Bir Şehri Keşfetmek: Turist olarak dolaşırken, farkında olmadan ana caddeleri ve dönüş noktalarını öğrenirsiniz. İhtiyaç anında bu bilgiyi kullanırsınız.
• 🎮 Video Oyunları Oynamak: Oyun haritasını keşfederken, gizli yolları ve kaynak noktalarını öğrenirsiniz. Bu bilgi, ileriki seviyelerde size avantaj sağlar.
• 👶 Çocukların Dil Edinimi: Çocuklar, yetişkinleri dinleyerek ve gözlemleyerek dilin kurallarını resmi bir eğitim almadan gizlice öğrenirler.
• 🛒 Alışveriş Merkezinde Yön Bulma: İlk gidişinizde mağazaların yerini bilmezsiniz, ancak dolaştıkça zihninizde bir harita oluşur.

⚖️ Davranışçılık vs. Tolman’ın Bilişsel Yaklaşımı

Tolman’ın gizil öğrenme kuramı, davranışçılığın temel varsayımlarına önemli bir meydan okumadır:

• 🐭 Davranışçılık (Skinner, Watson): Öğrenme = Gözlenebilir davranış değişikliği. Uyaran → Tepki → Pekiştirme ile açıklanır.
• 🧭 Tolman’ın Bilişsel Yaklaşımı: Öğrenme = Zihinsel süreçler ve beklentiler. Uyaran → Bilişsel Harita → Beklenti → Davranış şeklinde ilerler.

Tolman, “amaçlı davranışçı” olarak anılır. Ona göre organizmalar sadece tepki vermez, bir hedefe yönelik hareket eder ve bu süreçte zihin aktif bir rol oynar.

💡 Eğitim ve Öğretimde Gizil Öğrenmenin Önemi

Gizil öğrenme, formal eğitim sistemleri için de değerli çıkarımlar sunar:

• 🏫 Keşfe Dayalı Öğrenme: Öğrencilere keşfetme, araştırma ve deneme fırsatı veren ortamlar, gizil öğrenmeyi teşvik eder.
• 📈 Performans Odaklı Olmamak: Her an ölçülebilir bir sonuç beklemek yerine, öğrenme sürecinin kendisine değer vermek gerekir.
• 🧩 Bütünsel Öğrenme: Bilgi parçaları arasındaki ilişkileri göstererek öğrencilerin bilişsel haritalar oluşturmasına yardımcı olunabilir.
• 😌 Stressiz Öğrenme Ortamı: Sürekli sınav ve ödül baskısı olmadan, merakla yapılan keşifler kalıcı öğrenmeyi sağlar.

🎯 Sonuç

Edward Tolman’ın gizil öğrenme kuramı, öğrenmenin görünenden çok daha derin ve karmaşık bir süreç olduğunu bize hatırlatıyor. Öğrenme, yalnızca ödül için yapılan bir görev değil; çevremizi anlamlandırma, ilişkiler kurma ve zihinsel haritalar oluşturma yolculuğudur. Bir dahaki sefere yeni bir yeri keşfederken veya bir konuyu merakla araştırırken, aslında zihninizin sessizce ne kadar çok şey öğrendiğini düşünün. Çünkü Tolman’ın da dediği gibi: “Öğrenme, her zaman gözle görülmez; bazen zihnin gizli köşelerinde saklanır, ihtiyaç anında ortaya çıkar.”