📏 Temel ve Türetilmiş Büyüklükler
Fizikte, büyüklükler iki ana gruba ayrılır: Temel Büyüklükler ve Türetilmiş Büyüklükler. Bu ayrımı anlamak, fiziksel olayları ölçmek ve ifade etmek için çok önemlidir.
🔍 Temel Büyüklükler Nedir?
Temel büyüklükler, başka büyüklüklere ihtiyaç duyulmadan tanımlanabilen ve ölçülebilen büyüklüklerdir. Bunlar fiziksel ölçümlerin yapı taşlarıdır.
- ✅ Uzunluk: Metre (m) ile ölçülür.
- ⚖️ Kütle: Kilogram (kg) ile ölçülür.
- ⏱️ Zaman: Saniye (s) ile ölçülür.
- 🌡️ Sıcaklık: Kelvin (K) ile ölçülür.
- 💡 Elektrik Akımı: Amper (A) ile ölçülür.
- ✨ Işık Şiddeti: Candela (cd) ile ölçülür.
- 🧪 Madde Miktarı: Mol (mol) ile ölçülür.
🧩 Türetilmiş Büyüklükler Nedir?
Türetilmiş büyüklükler ise, iki veya daha fazla temel büyüklüğün bir araya gelmesiyle (çarpılması, bölünmesi gibi işlemlerle) tanımlanan büyüklüklerdir.
- 🚀 Hız: Bir cismin birim zamanda aldığı yoldur. Uzunluk / Zaman şeklinde türetilir. Birimi metre/saniye (m/s)'dir.
Formül: \( Hız = \frac{Alınan Yol}{Geçen Zaman} \)
- 📦 Hacim: Bir cismin uzayda kapladığı yer. Uzunluk x Uzunluk x Uzunluk şeklinde türetilir. Birimi metreküp (m³)'tür.
Formül: \( Hacim = Uzunluk \times Genişlik \times Yükseklik \)
- 💪 Kuvvet: Bir cismin şeklini veya hareket durumunu değiştiren etkidir. Kütle x İvme şeklinde türetilir. Birimi Newton (N)'dur.
Formül: \( F = m \times a \) (Kütle: kg, İvme: m/s²)
- ⚡ Güç: Birim zamanda yapılan iş veya harcanan enerjidir. İş / Zaman şeklinde türetilir. Birimi Watt (W)'tır.
Formül: \( Güç = \frac{İş}{Zaman} \)
- 🔋 Enerji: İş yapabilme kapasitesidir. Kuvvet x Yol şeklinde türetilir. Birimi Joule (J)'dur.
Formül: \( Enerji = Kuvvet \times Yol \)
🎯 Özet ve Ana Fikir
Türetilmiş bir büyüklüğü belirlemek için kendinize şu soruyu sorun: "Bu büyüklüğün birimi, temel birimlerin (m, kg, s...) kombinasyonundan oluşuyor mu?" Cevabınız evet ise, o büyüklük büyük ihtimalle türetilmiştir.
Örneğin, alan birimi m², temel uzunluk birimi olan metrenin karesidir. Bu nedenle alan, bir türetilmiş büyüklüktür.
📝 Pratik Bir Test
Aşağıdaki büyüklüklerden hangisi türetilmiştir?
- A) Kütle (kg) ➡️ Temel
- B) Zaman (s) ➡️ Temel
- C) Basınç (N/m² veya Pascal) ➡️ Türetilmiş (Kuvvet ve Alan'dan türetilir)
- D) Elektrik Akımı (A) ➡️ Temel
Doğru cevap C seçeneğidir. Çünkü basınç, kuvvet (türetilmiş) ve alan (türetilmiş) kullanılarak tanımlanır ve birimi (kg/(m·s²)) temel birimlerin bir kombinasyonudur.
