📚 Tarih Araştırmalarında Tenkit Türleri
Tarihî bir belgeyi veya kaynağı değerlendirirken iki temel tenkit (eleştiri) yöntemi kullanılır. Bunlar, kaynağın güvenilirliğini ve değerini anlamamızı sağlar.
🔍 Dış Tenkit (Kaynak Eleştirisi)
Dış tenkit, bir kaynağın dış özelliklerini inceler. Kaynağın gerçek olup olmadığını, kime ait olduğunu, ne zaman ve nerede yazıldığını sorgular. Amacı, kaynağın orijinalliğini ve doğruluğunu tespit etmektir.
- 📜 Orijinallik Kontrolü: Belge sahte mi, gerçek mi?
- 📅 Tarihlendirme: Belge hangi tarihte yazılmış?
- ✍️ Yazar Tespiti: Belgeyi kim yazmış?
- 🌍 Mekân Analizi: Belge nerede yazılmış?
💡 Örnek: Elimizdeki bir mektubun, üzerinde yazan tarihte gerçekten yazılıp yazılmadığını, mürekkep ve kağıt analiziyle anlamaya çalışmak dış tenkite bir örnektir.
📖 İç Tenkit (Metin Eleştirisi)
İç tenkit, kaynağın içeriğini analiz eder. Kaynak orijinal ve doğru kabul edildikten sonra, verdiği bilgilerin güvenilirliği ve anlamı araştırılır. Yazarın niyeti, tarafgirliği ve bilgilerin doğruluğu incelenir.
- 🧠 Anlam Analizi: Yazar ne demek istiyor?
- ⚖️ Tarafsızlık Kontrolü: Yazar objektif mi, yoksa taraflı mı?
- 🔎 Bilgi Doğruluğu: Verilen bilgiler diğer kaynaklarla uyumlu mu?
- 🎯 Yazarın Amacı: Bu belge hangi amaçla yazılmış?
💡 Örnek: Zafer kazanmış bir komutanın yazdığı mektuptaki asker sayısını abartmış olma ihtimalini sorgulamak ve diğer kaynaklarla karşılaştırmak iç tenkite bir örnektir.
🆚 Temel Farklar: Karşılaştırmalı Tablo
- ✅ Odak Noktası: Dış tenkit kaynağın kendisine (fiziksel özellikler), iç tenkit ise kaynağın içeriğine odaklanır.
- ✅ Soru Türü: Dış tenkit "Bu belge gerçek mi?" diye sorarken, iç tenkit "Bu belgedeki bilgiler doğru ve güvenilir mi?" sorusunu sorar.
- ✅ Uygulama Sırası: Önce dış tenkit yapılır, kaynağın orijinalliği onaylandıktan sonra iç tenkit aşamasına geçilir.
- ✅ Yöntem: Dış tenkit daha çok fiziksel ve teknik analiz gerektirir (karbon testi, dil analizi). İç tenkit ise mantık, çapraz kontrol ve yorumlama gerektirir.
Sonuç olarak, sağlam bir tarihî araştırma için her iki tenkit yöntemi de birbirini tamamlayıcı niteliktedir. 🎯
