İstiare (Eğretileme) Nedir? | Açık ve Kapalı İstiare
📚 İstiare (Eğretileme) Nedir? | Açık ve Kapalı İstiare
Merhaba! Bugünkü edebiyat dersimizin konusu, söz sanatlarının en güçlü ve şiirsel araçlarından biri olan İstiare (Eğretileme). Bu ders notunda, istiarenin ne olduğunu, açık ve kapalı istiare türlerini bol örneklerle ve karşılaştırmalı tablolarla öğreneceğiz. Hazırsanız başlayalım! ✨
🎯 İstiare (Eğretileme) Nedir?
İstiare, Arapça kökenli bir kelime olup "ödünç alma" anlamına gelir. Edebiyatta ise, bir sözcüğün benzetme amacıyla, kendi anlamı dışında kullanılması sanatıdır. Yani bir teşbih (benzetme)nin kısaltılmış halidir. Ancak teşbihten farkı, benzetmenin iki temel unsurundan (benzeyen ve kendisine benzetilen) sadece birinin cümlede açıkça kullanılmasıdır.
Önemli Hatırlatma: İstiarede mutlaka bir benzetme ilişkisi olmalıdır. Sadece mecaz anlamda kullanım, istiare değil mecaz-ı mürsel (ad aktarması) olabilir.
🔍 İstiare Türleri
Hangi unsurun cümlede söylenip hangisinin söylenmediğine göre istiare ikiye ayrılır:
1. 🍃 Açık İstiare (İstiare-i Musarraha)
Kendisine benzetilen (benzetme yönü) söylenir, benzeyen söylenmez. Yani, "Şu şeye benziyor" dediğimiz kısım (kendisine benzetilen) var, ama "neyin ona benzediği" (benzeyen) söylenmemiştir. Okuyucu benzeyeni kendi bulur.
- 🎯 Formül: Sadece Kendisine Benzetilen var. Benzeyen YOK.
- 📖 Örnek 1: "Aslan gibi bir askerdi." (Teşbih/ Tam benzetme)
→ "O, bir aslandı." (Açık İstiare)
Açıklama: "Aslan" (kendisine benzetilen) söylenmiş. "Asker" (benzeyen) söylenmemiş. Askerin cesareti aslana benzetilmiş.
- 📖 Örnek 2: "Gemim, batık bir çocuk gibi en dipte." (Ahmet Haşim)
Açıklama: "Batık bir çocuk" (kendisine benzetilen) söylenmiş. "Gemi" (benzeyen) söylenmiş gibi görünse de, burada benzeyen geminin hâli, durumudır. Gemi, batık bir çocuğun çaresizliğine ve derinlikte oluşuna benzetilmiştir.
- 📖 Örnek 3: "Bir bahar rüzgârı gibiydi yüzü." (Teşbih)
→ "Yüzüme bir bahar rüzgârı değdi." (Açık İstiare)
Açıklama: "Bahar rüzgârı" (kendisine benzetilen) var. Onun neye benzetildiği (muhtemelen bir sevgilinin nefesi veya dokunuşu) söylenmemiş.
2. 🎭 Kapalı İstiare (İstiare-i Mekniye)
Benzeyen söylenir, kendisine benzetilen söylenmez. Ancak, kendisine benzetilene ait bir özellik (benzetme yönü) cümlede mutlaka vardır. Bu özellik, benzetilenin "gizli" olduğunu gösteren ipucudur.
- 🎯 Formül: Sadece Benzeyen var. Kendisine Benzetilen YOK, ama onun bir özelliği (yönü) IPUCU olarak var.
- 📖 Örnek 1: "Tekerlekler yollara bir şeyler anlatıyor."
Açıklama: "Tekerlekler" (benzeyen) var. Kendisine benzetilen "insan" veya "canlı bir varlık" söylenmemiş. Ancak "anlatmak" eylemi (benzetme yönü/ipucu), sadece insanlara ait bir özelliktir. Yani, tekerleklerin çıkardığı ses, konuşan bir insana benzetilmiştir.
- 📖 Örnek 2: "Yüce dağ başında bir koca kartal / Kanadını yayarak uyur gibi görünür." (Köroğlu)
Açıklama: "Kartal" (benzeyen) var. Kendisine benzetilen "insan" söylenmemiş. Ancak "kanadını yayarak uyumak" (benzetme yönü/ipucu), aslında bir insanın kollarını açıp uyumasına yapılan bir benzetmedir. Kartal, kollarını açmış uyuyan bir insana benzetilmiştir.
- 📖 Örnek 3: "Gül tenimi dikenlerine aldı."
Açıklama: "Gül" (benzeyen) var. Kendisine benzetilen "sevdiği ama onu inciten biri" söylenmemiş. Ancak "diken" (benzetme yönü/ipucu), incitici, acıtan bir şeyi çağrıştırır. Gül, dikenleriyle seveni inciten bir sevgiliye benzetilmiştir.
📊 Açık ve Kapalı İstiare Karşılaştırma Tablosu
| Özellik |
🔓 Açık İstiare |
🔐 Kapalı İstiare |
| Söylenen Unsur |
Kendisine Benzetilen |
Benzeyen |
| Söylenmeyen Unsur |
Benzeyen |
Kendisine Benzetilen |
| İpucu |
Benzeyen, okuyucunun yorumuna bırakılır. |
Kendisine benzetilenin bir özelliği (eylem, sıfat) ipucu olarak verilir. |
| Kolaylık |
Anlaşılması nispeten daha kolaydır. |
Daha ince ve sanatlıdır, bulması daha zordur. |
| Örnek |
"Çocuk bir aslandı."
(Aslan söylendi, çocuk söylendi ama benzeyen "çocuğun cesareti"dir.) |
"Tekerlekler şarkı söylüyordu."
(Tekerlekler söylendi, insan söylenmedi. "Şarkı söylemek" insana ait bir ipucu.) |
💡 Pratik Ayırt Etme Yöntemi
Bir cümlede istiare olup olmadığını ve türünü anlamak için şu soruları sor:
- Burada bir benzetme var mı? (Evet/Hayır) → Hayır ise, başka bir sanattır.
- Benzetmenin iki unsurundan hangisi söylenmiş?
- Sadece "neye benziyor" kısmı (aslan, fırtına, melek) söylenmişse → AÇIK İSTİARE.
- Sadece "neyin benzediği" (çocuk, gemi, kalp) söylenmişse, 3. soruya geç.
- Söylenen şeye, insana/başka bir varlığa ait bir özellik yüklenmiş mi? (Konuşmak, gülmek, öfkelenmek, kanat çırpmak gibi)
- Evet ise → KAPALI İSTİARE.
✅ Sonuç
İstiare, dilimizi zenginleştiren ve anlatıma güç katan temel edebî sanatlardandır. Açık İstiare daha dolaysız ve vurgulayıcıyken, Kapalı İstiare daha derin, çağrışım gücü yüksek ve şiirseldir. Bu iki türü iyi kavramak, hem şiir çözümlemelerinde hem de etkili yazı yazmada size büyük avantaj sağlayacaktır.
Bir sonraki dersimizde istiarenin bir alt türü olan "Temsili İstiare"yi (kişileştirme ve intak) işleyeceğiz. Görüşmek üzere! 👋
