🌊 Kıyı Tipleri Nelerdir? - 10. Sınıf Coğrafya Ders Notları
Sevgili öğrenciler, bu ders notumuzda coğrafyanın önemli konularından biri olan kıyı tiplerini işleyeceğiz. Kıyılar, karaların deniz ve okyanuslarla birleştiği, birçok doğal sürecin bir arada işlediği dinamik alanlardır. Kıyı tipleri, oluşum şekillerine ve etkili olan dış kuvvetlere göre sınıflandırılır. Gelin, bu tipleri birlikte inceleyelim.
📌 Kıyı Tiplerini Belirleyen Faktörler
Bir kıyının şekli, başlıca şu faktörlere bağlıdır:
- 🌋 Jeolojik Yapı (Dağların Uzanışı): Kıyıya paralel veya dik uzanan dağlar kıyı tipini doğrudan etkiler.
- 💧 Gel-Git (Med-Cezir) Etkisi: Deniz seviyesindeki alçalma ve yükselmeler.
- 🌬️ Dalga ve Akıntılar: Kıyıları aşındıran ve biriktiren süreçler.
- 🏔️ Buzul Etkisi: Özellikle son buzul çağında oluşan kıyılar.
- 🌱 Bitki Örtüsü (Mangrov, Mercanlar): Canlıların oluşturduğu kıyılar.
🧭 Başlıca Kıyı Tipleri
1. 🏞️ Boyuna Kıyılar (Pasifik Tipi Kıyılar)
Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı yerlerde görülür. Bu nedenle;
- Kıyı çizgisi sadedir, girinti-çıkıntı azdır.
- Doğal liman sayısı oldukça azdır.
- Kıta sahanlığı (şelf alanı) dardır.
- Örnek: Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyıları. Dünyada ise Batı Amerika, Dalmaçya kıyıları.
2. 🗾 Enine Kıyılar (Atlantik Tipi Kıyılar)
Dağların kıyı çizgisine dik uzandığı yerlerde görülür. Bu nedenle;
- Kıyı çizgisi fazlasıyla girintili-çıkıntılıdır.
- Çok sayıda doğal liman, körfez ve yarımada oluşmuştur.
- Kıta sahanlığı geniştir.
- Örnek: Türkiye'de Ege Denizi kıyıları. Dünyada ise Batı Avrupa kıyıları.
3. 🏝️ Ria Tipi Kıyılar
Eski karalar üzerindeki vadi ağızlarının sular altında kalmasıyla oluşur. Enine kıyıların bir çeşididir.
- Derin ve geniş girintiler (ria'lar) vardır.
- İyi birer doğal limandırlar.
- Örnek: Türkiye'de Gelibolu Yarımadası, İzmir-Karaburun çevresi. Dünyada ise İspanya'nın kuzeybatı kıyıları.
4. ⛵ Limanlı Kıyılar
Alçak kıyılardaki geniş vadi ağızlarının sular altında kalmasıyla oluşur.
- Kıyının derinliği azdır.
- Dalga aşındırması az olduğu için kıyı okları ve tombololar görülür.
- Örnek: Türkiye'de İstanbul, İzmit, Gemlik limanları.
5. 🗻 Fiyort Tipi Kyılar
Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur.
- Kıyılar çok diktir ve sular çok derindir.
- Girintilerin iç kısımlarına doğru tırmanmak mümkün değildir.
- Örnek: Türkiye'de görülmez. Dünyada İskandinav Yarımadası (Norveç), Yeni Zelanda, Şili kıyıları.
6. 🏔️ Skyer Tipi Kıyılar
Buzulların aşındırdığı tepelerin sular altında kalmasıyla binlerce adacığın oluştuğu kıyılardır.
- Sayısız küçük ada ve kayalıktan oluşur.
- Örnek: Türkiye'de görülmez. Dünyada Finlandiya, İsveç kıyıları.
7. 🐚 Haliç (Estuar) Tipi Kıyılar
Gel-git olayının etkisiyle akarsu ağızlarının aşağı çekilip genişlemesiyle oluşan huni şeklindeki kıyılardır.
- Gel-git genliğinin fazla olduğu okyanus kıyılarında görülür.
- Örnek: Türkiye'de görülmez. Dünyada Thames (Londra), Elbe (Hamburg) nehir ağızları.
8. 🌿 Watt Tipi Kıyılar
Gel-git sonucu suların çekildiği alanda geniş bataklık ve çamur düzlüklerin ortaya çıktığı alçak kıyılardır.
- Örnek: Türkiye'de görülmez. Dünyada Kuzey Denizi kıyıları (Hollanda, Almanya).
9. 🪸 Mercan (Resif) Kıyıları
Sıcak ve temiz denizlerde yaşayan mercan adı verilen canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşan kıyılardır.
- Örnek: Türkiye'de görülmez. Dünyada Avustralya (Büyük Set Resifi), Kızıldeniz kıyıları.
💎 Özet ve Önemli Noktalar
- Kıyı tiplerini oluşturan temel faktör, iç ve dış kuvvetlerin etkileşimidir.
- Türkiye kıyılarında en yaygın tipler Boyuna, Enine, Ria ve Limanlı kıyılardır.
- Fiyort, Skyer, Haliç, Watt ve Mercan kıyıları ise Türkiye'de görülmeyip, belirli iklim ve jeolojik koşulların hakim olduğu yerlerde oluşur.
- Bir kıyı tipini analiz ederken dağların uzanışı, derinlik, girinti-çıkıntı durumu ve oluşum sürecini mutlaka düşünmelisiniz.
Başarılar dilerim! 😊
