KPSS Türkçe: Sözcükte Yapı Konu Anlatımı
📚 KPSS Türkçe: Sözcükte Yapı (Kök, Ek, Basit, Türemiş, Birleşik)
Hedef: Bu ders notunda, KPSS Türkçe’nin temel konularından “Sözcükte Yapı”yı (Kök, Ek, Basit, Türemiş, Birleşik Kelimeler) örneklerle ve kurallarıyla öğreneceksiniz. Konu, sözcüklerin nasıl oluştuğunu ve yapısal özelliklerini anlamanızı sağlayarak paragraf ve anlam sorularında da size avantaj kazandıracaktır.
🎯 Temel Kavramlar: Kök ve Ek
Bir kelimenin anlamı ve yapısı kök ve eklerin birleşiminden oluşur.
1. Kök (Kökün Özellikleri)
- ✅ Bir kelimenin anlamlı en küçük parçasıdır.
- ✅ Daha küçük parçalara ayrılamaz.
- ✅ İsim Kökü: Varlık, kavram bildirir (ev, su, güzellik).
- ✅ Fiil Kökü: Hareket, oluş, kılış bildirir (gel-, yaz-, koş-).
Örnek: "Gözlükçü" kelimesinin kökü "göz" isim köküdür. "Sevgi" kelimesinin kökü "sev-" fiil köküdür.
2. Ek (Ekin İşlevleri)
- 🔗 Köklere gelerek yeni kelimeler türetir veya kelimelerin cümledeki görevini belirler.
- 🔗 Yapım Eki: Yeni anlamda kelime türetir (-li, -siz, -ci, -lik). Örn: göz → gözlük, ev → evsiz.
- 🔗 Çekim Eki: Kelimenin cümle içindeki dilbilgisel ilişkisini kurar (-i, -e, -de, -ler, -miş). Örn: ev-i, okul-da, gel-miş.
🧩 Sözcüklerin Yapı Bakımından Türleri
Sözcükler yapılarına göre 3 ana gruba ayrılır. Bunları ayırt etmek için şu soruyu sorarız: "Bu kelimede kaç tane kök var ve yapım eki almış mı?"
1. Basit (Yalın) Sözcükler
- ✨ Kural: Yapım eki almamış sözcüklerdir. Çekim eki alabilirler.
- ✨ Örnekler: Ev, ağaç, kitap, hızlı, gitti, okuyoruz.
- ✨ Analiz: "Evler" → Kök: "ev", Aldığı ek: "-ler" (çokluk eki, yapım eki değil). Sonuç: Basit sözcük.
2. Türemiş (Gövde) Sözcükler
- 🌱 Kural: En az bir yapım eki almış sözcüklerdir. Kök + Yapım Eki şeklinde oluşur.
- 🌱 Örnekler: Göz-lük, sev-gi, bil-gin, ev-siz, baş-la-, Türk-çe.
- 🌱 Analiz: "Gözlükçü" → Kök: "göz", Ekler: "-lük" (yapım eki), "-çü" (yapım eki). Sonuç: Türemiş sözcük.
3. Birleşik Sözcükler
- 🧩 Kural: İki veya daha fazla farklı sözcüğün bir araya gelip yeni bir anlam kazanmasıyla oluşur.
- 🧩 Oluşum Yolları:
- Birleşik İsim: Aslanağzı (bitki), ateşböceği, hanımeli.
- Birleşik Fiil: Yardım et-, fark et-, hasta ol-.
- Kaynaşma (Anlam Kayması): Nasıl, niçin, sütlaç, cumartesi.
- 🧩 Analiz: "Biçerdöver" → "biçer" + "döver" (iki ayrı fiil birleşmiş, yeni bir isim olmuş). Sonuç: Birleşik sözcük.
📊 Özet Tablo ve Pratik İpucu
Pratik Yol: Bir kelimeyi analiz ederken şu sırayı izleyin:
- 1. Kelimeyi köküne ayır.
- 2. Kökten sonra gelen ilk ekin yapım eki olup olmadığına bak.
- 3. Eğer yapım eki yoksa → BASİT.
- 4. Eğer yapım eki varsa → TÜREMİŞ.
- 5. Kelime iki farklı sözcükten oluşuyor/yeni anlam kazanmışsa → BİRLEŞİK.
⚠️ Dikkat Edilmesi Gereken İstisnalar ve Tuzaklar
- 🚨 Unutma! Bir kelime çok sayıda çekim eki alabilir ama yine basit kalır. Örn: "Kitap-çı-lar-ımız-dan" → Kök: "kitap", "-çı" yapım eki olduğu için bu kelime artık türemiştir. Eğer "-çı" olmasaydı, "kitap-lar-ımız-dan" basit olacaktı.
- 🚨 Birleşik Kelimelerde Ses Olayı: Birleşik sözcüklerde ses düşmesi/ türemesi olabilir (pazar-ertesi → pazartesi). Bu onların birleşik olduğunun kanıtıdır.
- 🚨 Kökteş (İkili Kök) Soruları: "Boy-a, duvar-ı" kelimelerindeki "-a, -ı" ekleri yapım eki DEĞİL, çekim ekidir. Bu kelimeler basittir.
Son Söz: Sözcükte yapı sorularını çözmek, sistematik bir analiz gerektirir. Bol bol kök bulma ve ek ayırma pratiği yaparak bu konuda uzmanlaşabilirsiniz. Başarılar! ✨
