🌍 Lehçe (Diyalekt) Nedir?
Bir dilin, tarihî ve coğrafî sebeplerle zaman içinde farklılaşmış ve genellikle yazı dili standartlarından ayrılan, belli bir bölgede konuşulan şekline lehçe (veya diyalekt) denir. Lehçeler, aynı dilin farklı kolları olarak kabul edilir ve genellikle karşılıklı anlaşılabilirlik seviyeleri yüksektir.
Ancak Türkoloji (Türk dili araştırmaları) alanında "lehçe" terimi biraz daha farklı ve özel bir anlamda kullanılır. Burada lehçe, bir dilden çok erken dönemlerde ayrılmış, ses, yapı ve söz varlığı bakımından büyük farklılıklar gösteren, bu nedenle karşılıklı anlaşılması oldukça güç olan dil kolları için kullanılır.
🏔️ Türk Lehçeleri: Çuvaşça ve Yakutça
Türk dilleri ailesi içinde, diğer lehçelerden en erken ayrıldıkları ve en fazla farklılık gösterdikleri için genellikle iki lehçe kabul edilir:
- 📜 Çuvaşça
- ❄️ Yakutça (Saha Türkçesi)
Bu iki lehçe, diğer Türk dilleriyle (Türkiye Türkçesi, Azerice, Kazakça, Özbekçe vb.) karşılaştırıldığında çok belirgin farklılıklar gösterir. Bu farklılıkların temel sebebi, bu lehçelerin Ana Türkçe döneminde, henüz diğer Türk dilleri birbirinden ayrılmadan önce, çok eski zamanlarda ayrı bir kola ayrılmış olmalarıdır.
🧩 Çuvaşça'nın Özellikleri
- 📍 Konuşulduğu Yer: Rusya Federasyonu'na bağlı Çuvaşistan Cumhuriyeti'nde konuşulur.
- 🔄 En Büyük Fark: Diğer tüm Türk dillerinde genellikle "z" ve "ş" sesine dönüşen sesler, Çuvaşça'da "r" ve "l" olarak kalır. Bu duruma "rotasizm" ve "lambdasizm" denir.
Örneğin:
- Türkiye Türkçesi "ayak" → Çuvaşça "ura"
- Türkiye Türkçesi "dış" → Çuvaşça "tuh̬a" (Burada "h̬" özel bir sestir)
- 📚 Köken: İdil (Volga) Bulgarlarının dilinden gelişmiştir.
⛄ Yakutça'nın (Saha Türkçesi) Özellikleri
- 📍 Konuşulduğu Yer: Rusya Federasyonu'na bağlı Yakutistan (Saha Cumhuriyeti) bölgesinde konuşulur.
- 🔄 En Büyük Fark: Çok soğuk ve izole bir bölgede yaşadıkları için dilleri, komşu oldukları Moğol ve Tunguz dillerinden, ayrıca Rusça'dan oldukça etkilenmiştir. Ses yapısında ve söz varlığında büyük değişiklikler olmuştur.
Örneğin:
- Türkiye Türkçesi "at" → Yakutça "at" (Aynı görünse de telaffuz farklıdır)
- Türkiye Türkçesi "göz" → Yakutça "hарах" (karakh)
- Türkiye Türkçesi "ayak" → Yakutça "atah"
- 🧊 Köken: Sibirya'ya göç eden eski Türk boylarının dilinden gelişmiştir. Coğrafyanın zorlu koşulları dilin izole kalmasına ve farklılaşmasına neden olmuştur.
🎯 Özet
- ✅ Lehçe, Türkoloji'de bir dilden çok erken ayrılan ve büyük farklılık gösteren dil kolu demektir.
- ✅ Türk dil ailesinin iki ana lehçesi Çuvaşça ve Yakutça'dır.
- ✅ Bu iki lehçe, diğer Türk dilleriyle karşılıklı anlaşılırlık seviyesi çok düşük olan, kendine özgü gramer ve ses sistemlerine sahip dillerdir.
💡 Hatırlatma: Günlük kullanımda "lehçe" ve "şive" birbiri yerine kullanılsa da, dilbilimde "lehçe" (Çuvaşça, Yakutça gibi) daha büyük farklılıkları ifade ederken, "şive" (Ağız) daha küçük yerel farklılıkları (örneğin, Trabzon ağzı, Konya ağzı) ifade eder.
