# 📜 Osmanlı Hukuk Sistemi: Şeri ve Örfi Hukukun Uyum İçindeki İki Yüzü
🌍 Osmanlı Hukuk Anlayışının Temelleri
Osmanlı İmparatorluğu, altı asır boyunca üç kıtada hüküm sürmüş, çok dinli, çok dilli ve çok kültürlü bir yapıyı adalet çatısı altında bir arada tutmayı başarmıştır. Bu başarının ardındaki en önemli unsurlardan biri, dinî (şer'i) ve geleneksel (örfi) hukukun dengeli bir sentezini oluşturan esnek ve pragmatik hukuk sistemidir. Bu sistem, yalnızca kanunlardan ibaret değil, aynı zamanda bir "adalet felsefesi" ve devletin meşruiyet temeliydi.
⚖️ İki Ana Hukuk Kaynağı: Şer'i ve Örfi Hukuk
Osmanlı hukuku, temelde iki ana kaynaktan besleniyordu. Bu iki kaynak birbirini tamamlayıcı nitelikteydi ve çatışmadan ziyade bir iş bölümü içinde çalışırdı.
📖 1. Şer'i Hukuk (İslam Hukuku)
Şer'i hukuk, İslam dininin temel hukuk kaynakları olan Kur'an, Sünnet, İcma ve Kıyas'a dayanıyordu. Bu hukuk dalı, bireyin Allah ve diğer bireylerle olan ilişkilerini düzenlerdi.
🔍 Şer'i Hukukun Kapsamı ve Özellikleri:
- 🕌 Kişisel ve Aile Hukuku: Evlenme, boşanma, miras, nafaka gibi konular neredeyse tamamen şer'i hukuka tabiydi. Bu alanda Müslümanlar için Hanefi mezhebi hükümleri geçerliydi.
- 👨⚖️ Ceza Hukukunun Bir Kısmı: Hırsızlık, zina, iftira gibi had suçları ve kısas (kısasa kısas) gerektiren suçlar şer'i hukuk kurallarına göre belirlenirdi.
- ⚖️ Kadılar ve Mahkemeler: Şer'i hukuk, kadı adı verilen yargıçlar tarafından şer'iyye mahkemelerinde uygulanırdı. Kadılar hem yargıç hem noter hem de belediye başkanı gibi geniş yetkilere sahipti.
- 🕊️ Gayrimüslimler ve Cemaat Sistemi: Gayrimüslim tebaa (zimmî), kişisel hukuk işlerinde kendi dini cemaatlerinin (millet sistemi) yargı yetkisini tanırdı. Kilise veya hahambaşılık, kendi cemaati içindeki evlenme-boşanma, miras gibi davalara bakardı.
👑 2. Örfi Hukuk (Sultanî Hukuk)
Örfi hukuk, padişahın kanun koyma yetkisine (yasama yetkisi) dayanıyordu. Şer'i hukukun açıkça düzenlemediği veya devlet yönetimi, kamu düzeni ve sosyal ihtiyaçlar gerektiren alanlarda uygulanırdı. Temeli Türk-Moğol töre geleneği, siyasetnameler ve önceki Müslüman devletlerin uygulamalarıydı.
🔍 Örfi Hukukun Kapsamı ve Özellikleri:
- 🏛️ Devlet Teşkilatı ve İdare Hukuku: Merkez ve taşra yönetimi, divan teşkilatı, tımar sistemi, askeri yapılanma.
- ⚔️ Askeri ve Ceza Hukuku: Devlete karşı işlenen suçlar (isyancılık, rüşvet), askeri kanunlar (kanunname-i askeri) ve şer'i hukukun kapsamadığı cezai konular (ta'zir suçları).
- 💰 Maliye ve Ekonomi Hukuku: Vergiler (örfi vergiler), gümrük tarifeleri, narh (fiyat kontrolü) sistemi, çarşı-pazar denetimi.
- 📜 Kanunnameler: Örfi hukuk, başta Fatih Kanunnamesi olmak üzere, padişahlar tarafından çıkarılan yazılı kanunnamelerle somutlaşırdı. Bu kanunlar, şer'i hukuka aykırı olamazdı.
⚖️ İki Sistemin Uyumu: "Kanun-ı Kadim" ve "Siyaset"
Osmanlı'da şer'i ve örfi hukuk bir hiyerarşi içindeydi. En üstün hukuk kaynağı şer'i hukuktu. Padişahın çıkardığı hiçbir örfi kanun (kanun) İslam hukukuna aykırı olamazdı. Bu denetimi sağlayan kurum şeyhülislamlık (ilmiye sınıfı) idi. Örfi hukuk, şer'i hukukun boşluklarını dolduran (tevsi) tamamlayıcı bir rol oynardı. Örneğin, şer'i hukukta belli bir cezası olmayan bir suç, örfi hukukla (siyaseten katl gibi) cezalandırılabilirdi.
📉 Sistemin Dönüşümü ve Modernleşme Çabaları
17. yüzyıldan itibaren devletin ve toplumun değişen ihtiyaçları, hukuk sisteminde de reformları zorunlu kıldı.
- 🔄 Tanzimat Dönemi (1839-1876): Gülhane Hatt-ı Hümayunu (1839) ile herkesin kanun önünde eşitliği ilan edildi. Şer'iyye mahkemelerinin yanında nizamiye mahkemeleri kuruldu. Batılı tarzda ilk medeni kanun olan Mecelle (1869-1876) hazırlandı. Ancak Mecelle, aile hukuku gibi alanları düzenlemedi.
- ⚖️ Meşrutiyet ve Cumhuriyet'e Geçiş: 1926'da kabul edilen Türk Medeni Kanunu ile şer'i hukuk tamamen laik bir hukuk sistemi lehine terk edildi. Örfi hukuk anlayışı ise modern ve mevzuat hukukuna evrildi.
💎 Sonuç: Çok Hukukluluktan Modern Hukuka
Osmanlı hukuk sistemi, şer'i ve örfi hukukun dinamik dengesi üzerine kurulmuştu. Bu sistem, farklı din ve kültürleri bünyesinde barındıran geniş bir imparatorluğu yönetmenin pratik bir çözümüydü. Hem ilahi iradeye (şeriat) hem de devletin otoritesine ve geleneğe (örf) dayanarak meşruiyet sağlıyordu. Modern Türk hukukunun temelleri, bu kadim sistemin dönüşümü ve Batı hukukuyla sentezi sonucunda atılmıştır. Osmanlı hukuku, sadece tarihsel bir inceleme konusu değil, aynı zamanda çok kültürlü toplumlarda hukuk ve adalet arayışına dair önemli dersler barındıran bir mirastır.
