Osmanlı'da İlk Matbaa: İbrahim Müteferrika'nın Öncü Adımı
Osmanlı'da İlk Matbaa Ne Zaman Kuruldu? 📜 (İbrahim Müteferrika)
Osmanlı İmparatorluğu'nda matbaanın hikayesi, genellikle yanlış bilinen bir konudur. Çoğu kişi matbaanın Osmanlı'ya çok geç geldiğini düşünse de, aslında durum farklıdır. Gayrimüslim tebaa (Yahudiler, Ermeniler, Rumlar) 15. ve 16. yüzyıllardan itibaren kendi dillerinde matbaalar kurmuşlardı. Ancak Arap harfli Türkçe eserler basan ilk matbaa, İbrahim Müteferrika öncülüğünde 1727 yılında faaliyete geçmiştir. Bu yazı, bu önemli kültürel dönüm noktasını ele alıyor.
🕰️ Geç Gelişin Nedenleri: Bir Tabunun Ardındaki Gerçekler
Matbaanın Osmanlı coğrafyasında Müslümanlar için nispeten geç yaygınlaşmasının tek bir nedeni yok; birkaç faktör bir arada etkili olmuştur:
- 👨🎨 Hattatlık Loncasının Gücü: El yazması eser üretimi (istinsah) kuvvetli bir esnaf loncası ve önemli bir geçim kaynağıydı. Matbaanın bu geleneği ve istihdamı tehdit edeceği endişesi vardı.
- 📚 Dini İhtiyat ve Estetik Kaygılar: Dini metinlerin hat sanatıyla yazılmasına verilen kutsal ve estetik değer, basılı kitaplara karşı bir temkin oluşturdu. Ancak "haram" olduğuna dair yaygın kanının aksine, şeyhülislamdan fetva alınmıştır.
- 🤝 Sosyolojik Direnç: Okur-yazar kitlenin (ulema, bürokratlar) el yazması kitap kültürüne ve kütüphane geleneğine olan bağlılığı.
- 💸 Ekonomik ve Teknik Faktörler: Arap harflerinin basımının teknik zorlukları ve pahalı bir yatırım olması.
🌟 İbrahim Müteferrika: Diplomat, Girişimci, Aydın
Asıl adı Muhammed bin Abdullah olan İbrahim Müteferrika (1674-1745), Macar asıllı bir Osmanlı vatandaşıdır. İyi bir eğitim almış, diplomatik görevlerde bulunmuş, coğrafya, tarih ve astronomi ile ilgilenmiş çok yönlü bir kişidir. Onu özel kılan, Batı'daki teknik ve bilimsel gelişmeleri yakından takip etmesi ve bunları Osmanlı'ya kazandırma arzusudur.
🖨️ Matbaanın Kuruluş Süreci ve İlk Eserler
İbrahim Müteferrika, matbaa fikrini hayata geçirmek için titiz bir hazırlık yaptı:
- 📑 "Vesiletü't-Tıbâa" Risalesi: Matbaanın faydalarını anlatan detaylı bir layiha (rapor) hazırlayarak Sadrazam Damat İbrahim Paşa'ya ve şeyhülislama sundu.
- ✍️ Fetva ve Ferman: Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi'den "dini olmayan" eserlerin basımı için fetva (1726), ve Sultan III. Ahmed'den de izin fermanı aldı (1727).
- 🏭 İlk Basımevinin Açılışı: İlk matbaa, İstanbul'da Sultan Selim civarında kendi evinde kuruldu. Ortakları arasında şair ve tercüman Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin oğlu Sait Çelebi de vardı.
📖 Basılan İlk Kitaplar (17 Eser):
Matbaada 1729-1742 yılları arasında toplam 17 kitap basıldı. Bu kitapların çoğu dil, tarih, coğrafya ve fen bilimleri alanındaydı. İlk basılan eserler:
- Vankulu Lügati (1729): Arapça-Türkçe bir sözlük. Pratik bir ihtiyaca cevap verdi.
- Tarih-i Seyyah (1729): Dünya coğrafyası ve siyasi tarihine dair bir eser.
- Tarih-i Hind-i Garbi (1730): Amerika'nın keşfinin anlatıldığı, Osmanlı okuyucusuna yeni dünyayı tanıtan önemli bir kitap.
💡 Matbaanın Etkisi ve Mirası
İbrahim Müteferrika Matbaası'nın etkisi ani ve kitlesel olmaktan ziyade, sembolik ve uzun vadeli oldu.
- 🧭 Bilgiye Erişimi Kolaylaştırdı: Aynı anda çok sayıda kitap üretilmesi, bilginin yayılma hızını artırdı.
- 🔬 Bilimsel Eserlere Öncelik Verdi: Basılan eserlerin içeriği, Osmanlı entelektüel hayatında akılcı ve bilimsel bir perspektifi teşvik etmeyi amaçlıyordu.
- 🚀 Öncü Oldu: Bu girişim, 19. yüzyılda matbaaların hızla çoğalması ve basın-yayın hayatının canlanması için kritik bir zemin hazırladı.
- ⏸️ Geçici Duraklama: İbrahim Müteferrika'nın 1745'teki vefatından sonra matbaa bir süre faaliyetlerine ara verdi, ancak daha sonra yeniden canlandırıldı.
🎯 Sonuç
Osmanlı'da ilk Türk matbaası, 1727'de kurulmuş ve 1729'da ilk kitabını basmıştır. Bu, Gutenberg'in icadından yaklaşık 275 yıl sonraya denk gelir. İbrahim Müteferrika'nın bu cesur girişimi, sadece teknik bir yenilik getirmekle kalmamış, aynı zamanda bir kültürel modernleşme ve bilgiyi yayma projesi olmuştur. Onun matbaası, Osmanlı İmparatorluğu'nun değişen dünyaya entegre olma çabalarının erken ve somut bir örneğini teşkil eder.
