Bir şehir, sadece kendi sınırları içinde kalmaz; çevresindeki yerleşim birimleri ve alanlar üzerinde de çeşitli yollarla etkide bulunur. İşte bu etkinin görüldüğü bölgeye şehrin etki alanı denir. Büyük ve gelişmiş bir şehir, küçük bir kasabadan çok daha geniş bir alanı etkisi altına alır.
Bir şehrin etki alanının büyüklüğü ve gücü şu faktörlere bağlıdır:
Şehirler, etki alanlarındaki yerleşimlerle sürekli bir ilişki içindedir. Bu ilişkiyi şu şekilde özetleyebiliriz:
Şehirlerin etkisi farklı ölçeklerde ve konularda olabilir:
İstanbul, Türkiye'nin en büyük etki alanına sahip şehridir.
💡 Not: Bir şehrin etki alanı sabit değildir. Zamanla şehrin büyümesi, ulaşım ağlarının gelişmesi veya yeni bir hastane/üniversite açılması gibi faktörler etki alanını genişletebilir.
Şehirlerin etki alanlarını incelemek, bir bölgenin sosyal ve ekonomik coğrafyasını anlamak için çok önemlidir. Bu analiz, bölge planlama, yatırım kararları ve ulaşım projeleri için temel oluşturur.
Soru 1: Bir şehrin etki alanını belirlemek için kullanılan yöntemlerden biri de gazete dağıtım alanlarının incelenmesidir. Örneğin, Kars ilinde yayımlanan bir gazetenin dağıtım haritası çıkarıldığında, bu gazetenin Ardahan ve Iğdır illerinin bazı ilçelerinde de yoğun olarak satıldığı tespit edilmiştir.
Bu durum, Kars şehri ile ilgili aşağıdakilerden hangisinin bir göstergesidir?
a) Sanayi üretiminin fazla olduğunun
b) Tarihi miras açısından zengin olduğunun
c) Kültürel etki alanının geniş olduğunun
d) Tarımsal faaliyetlerin çeşitlilik gösterdiğinin
e) Ulaşım ağlarının merkezinde yer aldığının
Cevap: c
Çözüm: Bir gazetenin dağıtım alanı, o şehrin kültürel etki alanının sınırlarını belirlemede kullanılan önemli bir göstergedir. Kars gazetesinin komşu illerde de okunması, Kars'ın bu bölgeler üzerinde bir kültürel çekim merkezi olduğunu gösterir.
Soru 2: Türkiye'deki bazı şehirlerin işlevleri ve etki alanları aşağıdaki gibidir:
- Şehir M: Büyük ölçekli sanayi tesisleri, üniversiteleri, uluslararası fuarları ve finans merkezleriyle öne çıkar.
- Şehir Z: Tarımsal üretim ve bu ürünlerin pazarlanmasına yönelik tesislere sahiptir. Etkisi çevresindeki kırsal yerleşmelerle sınırlıdır.
Buna göre, M ve Z şehirleri için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
a) M şehri, Z şehrine göre daha geniş bir etki alanına sahiptir.
b) Z şehrinin işlevsel çeşitliliği M şehrinden fazladır.
c) Her iki şehrin etki alanları uluslararası düzeydedir.
d) M şehri, Z şehrinin etki alanı içerisinde yer alır.
e) Z şehrinin uzmanlaşmış hizmet sektörü daha gelişmiştir.
Cevap: a
Çözüm: Şehir M, yüksek dereceli (üniversite, finans, uluslararası fuar) işlevlere sahipken; Şehir Z, düşük dereceli (tarım ve pazarlama) işlevlere sahiptir. Yüksek dereceli işlevlere sahip şehirlerin etki alanları (hemensel, bölgesel, ulusal, uluslararası) daha geniştir.
Soru 3: Bir coğrafyacı, Eskişehir şehrinin etki alanını belirlemek için bir anket çalışması yapmıştır. Ankette katılımcılara, "Ciddi bir sağlık sorununuz olduğunda hangi şehirdeki hastaneleri tercih edersiniz?" sorusu yöneltilmiştir. Anket sonuçlarına göre, Eskişehir çevresindeki birçok il ve ilçeden hastaların Eskişehir'i tercih ettiği görülmüştür.
Bu araştırma, Eskişehir'in hangi özelliğini ortaya koyan bir veri sağlamaktadır?
a) Sanayi üretim merkezi olduğunu
b) Ulaşım kavşağında bulunduğunu
c) Bölgesel bir sağlık merkezi olduğunu
d) Eğitim düzeyinin yüksek olduğunu
e) Ticaret hacminin geniş olduğunu
Cevap: c
Çözüm: Çevre yerleşim birimlerinden gelenlerin bir şehri sağlık hizmeti almak için tercih etmesi, o şehrin "bölgesel bir sağlık merkezi" olduğunu ve bu hizmet açısından geniş bir etki alanına sahip olduğunu gösterir.
Soru 4: İstanbul, Ankara ve İzmir gibi metropol şehirler, ülke genelinde etkili olan kararların alındığı, uluslararası kuruluşların bulunduğu, yükseköğretim ve araştırma kurumlarına ev sahipliği yapan merkezlerdir. Bu şehirlerdeki bir değişim, ülkenin tamamını doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilmektedir.
Metinde bahsedilen bu şehirlerin etki alanı, aşağıdaki kavramlardan hangisi ile en uygun şekilde ifade edilir?
a) Yerel Etki Alanı
b) Bölgesel Etki Alanı
c) Ulusal Etki Alanı
d) Küresel Etki Alanı
e) Hemensel Etki Alanı
Cevap: c
Çözüm: Bir şehrin aldığı kararların, sağladığı hizmetlerin ve yaptığı faaliyetlerin etkisi ülke sınırları içindeki diğer tüm bölgeleri kapsıyorsa, bu şehirler "ulusal etki alanına" sahiptir. İstanbul, Ankara ve İzmir bu kapsamda değerlendirilir. (İstanbul için küresel etkiden de söz edilebilir ancak soru metninde vurgu "ülke geneli" olduğu için en uygun cevap ulusaldır.)
